Beeld van een gewapende strijder op een paard
Abdelkader Benali
Beeld van een gewapende strijder op een paard
1
Wie in augustus het kleine Skopje bezoekt, moet rekening houden met een droge hitte die van ‘s ochtends vroeg tot ‘s avonds laat aanhoudt en eerder op zijn plaats lijkt in de riviervalleien rond Marrakech dan in de koel geachte heuvels van de Balkan. Deze temperatuur tempert het gemoed van de inwoners danig maar wat zij voorhebben op de argeloze bezoeker is dat zij zich er sinds de lente al op hebben kunnen voorbereiden zodat ze, wanneer geconfronteerd met de langzaam aanzwellende föhn, de stijlvolle indruk kunnen wekken er geen last van te hebben. Dit is bij de onvoorbereide reiziger heel anders, bij hem hangt bij aankomst de hitte als een in honing gedrenkte slinger om hem heen. De hitte is de hoofdpersoon van deze reis.
De hitte geeft charme aan de stad. De gegoede middenklasse ontvlucht de stad, wie achterblijft neemt hun plaats in. Mensen veranderen van kleding en gedrag zonder dat ze iets van hun opinies of wereldbeeld hoeven op te geven en toch lijken het heel andere, door een wonderbaarlijke verlichting aangeraakte mensen te zijn geworden. Plotseling is alles minirok, Ray Banzonnebrillen en milkshakes wat de klok slaat. De fonteinen creëren een illusie van waterige overvloed in een kurkdroog klimaat, een special effect dat de bewoners geruststelt: het einde der tijden is nog ver weg. De voorbijgangers lijken op weg naar een feestbanket, het zijn figuranten geworden in een droom die je ter plekke verzint. Wat gedaan moet worden, wordt afgehandeld in de ochtend. De rest van de dag ligt open voor de reiziger die bij zijn loopjes geen strobreed in de weg wordt gelegd. De aangename aanwezigheid van katten die links en rechts wegschieten dikken de verlatenheid van dit alles nog wat aan. Dit is een stad, zo zal de reiziger ontdekken, waar hij kan verdwalen in zijn eigen dromen en hersenspinsels.
Waar in de winter de stad bevriest, droogt hij in dit helse klimaat uit. De zon die de hete lange dagen rijkelijk met licht decoreert, geeft de stad het aanzien van een tikkeltje overbelichte foto uit de jaren zestig. In die omstandigheid trof deze reiziger Skopje aan.
Goed aankomen in een stad is het halve werk. De reiziger is zich hier na vallen en opstaan van bewust geraakt. Zelfs wanneer er een jetlag in de kop zit, moet men eropuit. Uitrusten bij aankomst is verlies van kostbare tijd. Bij aankomst bespioneert men de buitenkant van de dingen als op geen ander moment. Bij de tweede keer kijken licht het besef op dat men door de dingen heen kijkt, dan is men al is begonnen ze te controleren op inhoud, op waarde, op afkomst, op geschiedenis en op schade. De eerste blik echter is nog geheel vrij van oordeel en hoeft niets tot nut te zijn.
De reiziger is niet noodzakelijkerwijs iemand die van reizen houdt; integendeel, hij was veel liever thuis gebleven. Het overwinnen van de reserve is een gevecht op zich dat de reiziger onderweg aangaat. Buiten de deur is alles een sta-in-de-weg.
De koffer wordt van de loopband gehaald, het paspoort wordt gecontroleerd op de uiterste houdbaarheidsdatum. De taxichauffeur snelt naar voren om de reiziger in zijn auto te helpen. Bij het inrijden van de stad krijgt men een eerste glimp van wat men de dagen erna steeds opnieuw zal zien in steeds weer wisselende gedaanten. Die eerste indruk is de lijst waarin het schilderij moet worden ingetekend. Minaretten. Het dak van een voetbalstadion. Een brug. Beton. Een Cyrillisch alfabet. Groene heuveltoppen. En daar is de rivier die niet breed en diep genoeg is om de stad helemaal te splijten en haar zo die aangename schizofrenie kan geven die alle steden hebben die door een rivier doorkruist zijn. Dit alles gekookt in een bouillon van warmte.
2
Het hotel dat de reiziger betrekt, is een burgermansbordeel dat moet doorgaan voor jeugdherberg. Het heeft iets koddigs dat je aan de bar vooral stelletjes met overgewicht ziet zitten die, als de geroutineerde smalltalk is afgehandeld, onhoorbaar verdwijnen naar een van de simpele kamers waar niets ze afleidt van de seksuele verplichting. De vrouwen hebben dikke enkels, de rok komt tot net over de knieën, de panty staat op knappen, net als de vrucht die men bij zich draagt. De mannen wrijven over hun neus. Achter zijn kopje koffie zit de reiziger te kijken met de ogen opgestoken als antennes. De samenzwerende minnaars maken de indruk het samenzijn te zien als een bureaucratische plicht die zonder al teveel poespas verricht moet worden, want zo nors en zo zonder enig plezier in het spel zitten ze tegen over elkaar. In die tien dagen van zijn verblijf zal hij er niet één zien glimlachen om al het hartelijks dat men elkaar aandoet. Een schaterlach is hier een zeldzaam geluid, wellicht met uitsterven bedreigd of juist nooit gesignaleerd geweest.
Aan de jeugdherberg zit een restaurant vast dat, in geval van nood, de hele stad zou kunnen voeden. Toch zitten er ‘s avonds maar weinig mensen. Er wordt er een uitstekende soep geserveerd die meestal in de ochtend wordt gegeten door een samengeschoold groepje mannen, bouwvakkers en bankdraaiers, die zich al slurpend een excuus verschaffen om het, de buik gevuld, op een welgemeend zuipen te zetten. Ook van de sigaretten kan men niet afblijven. Volgens The Economist heeft eenderde van de Macedonische beroepsbevolking geen vaste dienstbetrekking. Dan wil je wel paffen. De reiziger is een gezondheidsfreak.
3
De benaming ‘Balkan’ kwam pas in de negentiende eeuw in zwang, zo leest de reiziger in The Balkans van Max Mazower. Hij leest op zijn hotelkamer, op zijn bed, met zijn benen naar het zuiden gekeerd, het hoofd naar het noorden. Het maakt niet zoveel uit, warm is het overal en de airconditioning is een parodie op zichzelf. Voordien werd het ‘Turks Europa’ genoemd, in deze streken stond het gelaat gericht naar de Ottomaanse macht in Istanbul, terwijl het lichaam krampachtig droomde van dat andere, christelijke Europa. Dit is een erfenis waarvoor in het christelijke-humanistische Europa weinig plaats is, mijmert de reiziger. De ideologie van een christelijke-humanistische traditie die de parlementaire democratie en de welvaartstatus mogelijk maakt, gaat ongemakkelijk samen met de idee dat er op hetzelfde continent eeuwenlang een macht aanwezig was die in alles verschilde. De reiziger strekt zijn benen, eet een donkerblauwe pruim, spuugt de harde geribbelde pit uit. De pit blijft op het nachtkastje liggen als een stille herinnering aan wat gegeten en verteerd is. Uit de pit zou een nieuwe pruimenboom kunnen groeien, aarde genoeg.
De aanwezigheid van 500 jaar Ottomaanse macht is verworden tot een voetnoot, stelselmatig onderdrukt door de prille landen die met hun duur bevochten onafhankelijkheid overgaan tot historische zuivering, helemaal sinds etnische zuivering uit den boze is. In zijn biografie roept de briljante Servische uitvinder Tesla zijn land uit tot verdediger van de Europese traditie tegen de barbaren. De Arabische aanwezigheid van Sicilië en Andalusië, het mag plaatshebben in de reisgidsen, in de mooie architectuur waarmee de argeloze toerist wordt gelokt en in menig zoetsappig praatje van een verlichte politicus – maar dit voelt allemaal eerder als een strategie van exclusiviteit dan inclusiviteit. In de cultuurgeschiedenis wordt de erfenis van middeleeuwen, gotiek en barok moeiteloos doorgetrokken naar de architectuur van vandaag de dag. Wat op het continent werd gebouwd door de muzelmannen dient ter bewondering, niet ter navolging. De moskee, de badhuizen, de bazaars: ze voegen iets toe aan een mystiek, exotisch Europa waar een sfeer wordt geproefd en gevonden die men snel kan meenemen naar de restaurants en shopping malls. De paar historici en revisionisten die de stormbal hijsen voor deze beschavingsaanwezigheid worden afgekocht met een conferentie aan de Europese periferie. Van hen wordt weinig meer gehoord. De reiziger valt in slaap met het klinken van de muezzin.
’s Nachts droomt de reiziger in zijn bedje van een labyrint waarin het geurt naar gedroogd hooi. De Balkan, een aaneenschakeling van ijle koortsbeelden die een leven lang meegaan. Iets wat gezocht wordt om het nooit te vinden daar waar het is. Ergens ver weg lopen de laatste Europese herders rond die de zwarte beer op afstand weten te houden van hun geiten, daar waar bloedwraak usance is, meisjes worden geschaakt en Bobby Farrell van de popband Boney M. een minderjarig Roma-meisje trouwde. De plek waar alle sporen doodlopen om op een imaginaire plek samen te komen. De reiziger wordt wakker in dezelfde hitte die hij de avond ervoor heeft verlaten.
4
Kroatië en Slovenië gingen Macedonië als reisbestemming voor. Ljubljana en Zagreb zijn steden waar de mastodontenarchitectuur van Midden-Europa een bastion van steilheid is tegen het gebrek aan beschaving van de Balkan. Het verlangen naar Teutoonse regelmaat moest de gedachte aan de aanwezigheid van de barbaren neutraliseren, een goed voorbeeld is de grillige kustlijn van Kroatië die naarstig in orde werd gebracht voor de nieuwe wereldorde van het internationale toerisme. Die surrealistische samenvloeiing van droom en daad, zo naarstig gezocht door de reiziger, werd daar niet gevonden, ook omdat hij nog niet de reiziger was die hij zou worden: toegankelijk voor het toeval, intolerant jegens teleurstelling. Snijden we het lichaam van de reiziger open om toegang te krijgen tot zijn ingewanden dan vinden we daar een sterk ontwikkelde maag, bereid om heel wat ongehoords te verteren. De lever zuivert alle decepties, de milt levert het extra bloed om de verveling te weerstaan. En overal liggen pakketjes vet om de schokken op te vangen waar het reizende lichaam aan blootstaat. De kont is breed en vet.
De reiziger verlaat huis en haard omdat hij zijn orde wil inwisselen voor een tegenorde, een plek waarvan hij niets mee naar huis wil nemen omdat het onmogelijk is, omdat het dan zou sterven. Met die gedachte troost de reiziger zich bij het afscheid; een afscheid dat veel te snel komt, abrupt als het vallen van de avond rond de evenaar.
5
De reiziger verlaat het hotel om de stad in te duiken en wordt geraakt als hij een overdekt winkelcentrum doorkruist. De architectonische vernieuwing, eufemisme voor vastgoedfraude, is in Skopje een recent verschijnsel waardoor de programmatische gebouwen van de oude Koude Oorlog-stempel nog aangenaam overheersen. Ze herinneren aan een tijd toen de vrouwen nog bruine leren damestasjes en rokken net boven de knie droegen en de Zava’s – wagens van Joegoslavische makelij – nukkig uit de straten aan kwamen tuffen, als bouwvakkers met kinkhoest. Ook duikt de zwart omrande leesbril met dikke glazen nog prettig vaak op. Bureaucratische artefacten als conceptuele interventies. Een amalgaam van schofterig beton, socialistische volksarchitectuur en plattelandshuisjes, dat is wat Skopje is. Een bewoonster van een van de sprookjeshuizen die tussen de betonkolossen staan, wuift hartelijk naar de bezoeker. Wat brengt hem hier? Een glimlach.
Appartementsgebouwen staan in blokken van vier, als torens in het schaakspel die bij elkaar zijn gekomen voor een suïcidaal eindspel, van elkaar gescheiden door een binnenterrein waar de verdwaalde flaneur doorheen kan steken om uit te komen op de grote autostraten. Geen stad waar zoveel beelden het straatbeeld ontsieren als Skopje. Geen perkje, laan, boulevard, inkeping of er staat wel een bronzen gedrocht te koekeloeren. Er moeten plekken zijn op aarde waar de gemiddelde smaak van de gemiddelde mens bevredigd wordt. De stad wordt in de eerste paar uur door de vreemdeling veroverd. De eerste indrukken vormen het skelet dat door latere impressies wordt ingevuld. De rivier Vardar is een triest makende rivier; mannen van middelbare leeftijd staan rechtop in het kolkende water te vissen terwijl op steenworpafstand een gigantisch riool het stadsbraaksel afvoert. Aan de oevers verblijven Roma-families, hun kinderen banjeren poedelnaakt heen en weer over het fietspad. De leden van de familie sorteren de plastic flessen uit die ze in de binnenstad uit de vuilnisbakken hebben gevist. Een vrouw zet een colafles aan haar mond waar nog een drupje vocht in ligt. De zure lucht van de rivier kruipt als een slakkenspoor door de hersenkwab. Troosteloosheid als routine.
6
De reiziger trekt eropuit met geen ander verlangen dan zijn verwachtingen vervuld te zien. Zijn ik is ondergeschikt aan de som van de indrukken die hij krijgt. Het misgaan van dit project wordt het verhaal. ’s Avonds laat schrijft de reiziger zijn eerste zinnen met het woord ‘ik’ erin.
Langs de rivier groeit onkruid en er staan veel huisjes die eerder in een dorp thuishoren dan in de stad; ze geven de stad iets aangenaam provinciaals. Na de Tweede Wereldoorlog trokken plattelanders naar de stad om de industrie van werkkrachten te voorzien en de herders namen hun geiten mee, hun onafscheidelijke metgezellen sinds duizenden jaren. Duizenden geiten struinden door de stad op zoek naar groene blaadjes totdat een wet daar een einde aan maakte. Het werd voortaan verboden in de stad geiten te houden. De geitenhoeder raakte zijn dier kwijt, een nieuwe fase begon – de fase waar het land nog altijd in verkeert: het post-geiten-stadium.
In zijn kantoor op de Academie van de Letteren en Wetenschappen bezoek ik de schrijver Milosz. Een donkerbruine kamer waar het zonlicht ook zijn weg weet te vinden. Hij laat me al zijn vertaalde romans zien, en dat zijn er behoorlijk wat. Het Nederlands zit er niet tussen. Van hem hoor ik het verhaal van de herders die met hun geiten naar de stad kwamen. We spreken Frans, de taal van de salon. ‘Duizenden geiten in de stad. In de jaren vijftig besloot de overheid er paal en perk aan te stellen. Het werd de burgers verboden om het groen aan te tasten. De manier om het geitental terug te dringen.’ Volgens Milosz zit de Balkan nog altijd in een overgangsstadium van het traditionele plattelandsleven naar de wetten en dictaten van de moderne stad. Het kan niet anders dan dat om die reden de Macedoniërs, in tegenstelling tot hun Bulgaarse buren, de aanwezigheid van de sedentaire Roma met een zekere lichtheid van hart bekijken. Het hoort erbij, zoals een geit erbij hoorde. Hij beantwoordt geen enkele vraag die ik hem stel. Een literaire apparatsjik gevangen in zijn vertalingen.
In 1963 legde een aardbeving in Skopje een deel van het historische centrum in puin. Ervoor in de plaats kwamen verschillende bijdragen van internationale architecten die op uitnodiging van leider Tito de stad weer gingen opbouwen. Skopje werd de stad van de solidariteit. Een pr-stunt van jewelste die meteen liet zien dat ook de oude ijzervreters een zekere soepelheid van geest aan de dag konden leggen als het ging om het in de luren leggen van de internationale opinie. Architectuur van destijds: een flinke shot Corbusier waar ik, als ik door het betonrot heenkijk, nog heel wat revolutionaire schoonheid in meen te zien. Later zal ik foto’s zien van jonge architecten die naar Skopje kwamen om hun betondromen waar te maken; ze zagen er allerminst verdord en stevig uit, eerder fris en fruitig. De ideeënrijkdom van mensen gaat als zo vaak in vuur verkleed. Het is als argeloze wandelaar niet makkelijk om bij de gebouwen te komen. En in de gebouwen is betonrot gekomen. Om verschillende authentieke gebouwen heen zijn verwarrende clusters mislukkingen van kantoorgebouwen gezet. Er is altijd iets mis mee; te veel glas, te weinig glas, te dik glas. Of geen glas. Men moet nog wennen aan het idee van transparantie – daar gooi ik het dan maar op. De ongelukkige verhoudingen waarin de glazen gebouwen worden neergezet duidt op de verwarring die er heerst rond zaken als democratie, verantwoording en inspraak. Die nieuwe zakelijkheid – een ander woord voor witwassen – ontneemt het zicht op wat de moeite waard is, het verblindt de mens die gaat verlangen naar totale vernietiging.
7
Tijd voor een wandeling. Bij het station van Skopje is een klein kantoor van de Politieke Beweging. Er zit een vrouw met een bril op – type badvrouw in een Hongaars badhuis – formulieren te ordenen. Vreemd bezoek kan hier nu niet ongelegener komen. Toch wil ik haar graag lastigvallen met mijn impromptu vragen over maarschalk Tito. Mensen die niet willen praten zijn een stuk interessanter om te verleiden dan babbelkousen. Op de wanden hangen foto’s van Tito; buiten wappert de oude Joegoslavische vlag. In Rotterdam was naast de slagerij van mijn vader een Joegoslavisch café waar een goede afvaardiging samenkwam om naar Rode Ster Belgrado te kijken.
Ik begrijp niet hoe ze het hier uithoudt zonder airconditioning. Een grote foto van Tito onttrekt de bureaucratische mappen aan het zicht. De beweging heeft meer dan 3.000 betalende leden. Het doel is om Tito’s erfgoed te bewaken. Ik wil met haar praten over de tijd voor de burgeroorlog, het verlangen naar de kalmte en etnische stabiliteit. Tijdens het gesprek maakt ze geen ontspannen indruk; ze is verbitterd, vermoeid en weet niet zo goed hoe ze dit platgetreden verhaal aan een vreemdeling moet vertellen. Ik begrijp dat ik de verkeerde persoon aan het bevragen ben. De juiste persoon werkt hier niet meer.
‘Wij zijn tegen deze regering.’
‘Is deze minister-president een soort Tito?’
‘Geen Tito. Hij is Hitler.’ Ik vraag haar om uitleg. Ze schudt haar hoofd. Voor een echte uitleg moet ik met de voorzitter bellen. Ik koop voor 50 eurocent een Titokalender. Op mijn hotelkamer blader ik erdoor. Tito met vrouw. Tito op het bordes. Tito in uniform. Tito alle dagen van het jaar.
Het vertrouwen in de politiek is laag. Corruptie is het grote probleem. In de tien dagen dat ik hier ben, is er niemand die me kan uitleggen hoe de democratie hier werkt. Ze weten het wel, maar het vertellen kost te veel energie, alsof je over een familielid moet praten aan wie je een schurfthekel hebt. Onder de politiek ligt dat wijdvertakte stelsel van corruptie waar menig Macedoniër graag onderdeel van wil uitmaken. Een Macedoniër vertelt me dat tijdens een onderzoek naar corruptie aan duizend studenten werd gevraagd welke overheidsinstelling het corruptst was. De douane. Toen ze werd gevraagd waar ze het liefst zouden willen werken was het antwoord: bij de douane. Niets overtreft de beruchte zwarte humor van de Balkan.
Niets voor niets dat de gebouwen die aan de rivierbanken uit de grond worden gestampt met argwaan worden bekeken. Publiek geld dat in beton wordt gegoten. Niemand die weet waar het vandaan komt, niemand weet waar het naartoe gaat en hoe langer je ernaar kijkt, hoe minder je begrijpt waarom het er staat.
8
Dan is er nog de historische figuur Alexander de Grote, de eerste kosmopoliet die het waanzinnige idee om de wereld te veroveren normaal deed lijken. Hij trok er met zijn Grieks-Macedonische good looks op uit, als we Oliver Stone en Brad Pitt mogen geloven, om de Perzische satrapen een lesje te leren. De eerste universele veroveraar, die, zoals ik in mijn blauwe maandagen van geschiedenisstudie hoorde, tot aan India ging om terug te komen met het Boeddhabeeld onder de arm. Tijdens mijn verblijf probeer ik tevergeefs in contact te komen met een historicus die me de Alexander de Grote kan uitleggen. Als ik na lang aandringen steeds nul op het rekest krijg, geef ik het op. Wat zeker is: Griekenland en Macedonië zijn in een bitter dispuut verwikkeld over de vraag tot welk Macedonië deze Grote Man behoorde. De Grieken pikken het niet dat Macedonië de naam van haar noordelijke provincie draagt. Helaas heeft Alexander de Grote zelf geen missive over zijn herkomst achtergelaten.
Deze verzuurde nationalistische discussie leidde tot een economische boycot van de Grieken tegenover het prille Macedonië. De toegang tot Thessaloniki, de havenstad die Macedonië onderhoudt, werd langdurig afgesloten. Madzirov, de getalenteerde Macedonische dichter die de reiziger ontmoet in het Ottomaanse district, herinnert het zich nog goed. ‘We hadden er allemaal onder te lijden. Er kwam niks meer in. Prijzen gingen omhoog.’ Met zulke buren heb je geen vijanden meer nodig. De sentimenten leven nog steeds voort. Een Macedonische jonge vrouw werd bij terugkomst uit Griekenland aan de grens opgewacht door een honderdtal Griekse hooligans. Beledigingen waren haar deel. Ze snapte er niets van: ze verliet hun land toch juist?
In dat licht moet de inauguratie van het gigantische ruiterbeeld worden gezien dat op het hoofdplein onthuld zal worden. Het beeld dat meteen de aandacht vangt wanneer je het plein opkomt. Het is nog tien dagen tot de onthulling van de gewapende ruiter op het paard. De gids vertelt dat het beeld zo genoemd is om de Griekse toorn niet op de hals te halen. Hoe vaak je ook om het beeld heen draait, mooier wordt het er niet op. Het beeld valt samen met zijn naam: een gewapende (zwaard) ruiter (Alexander) op een (groot) paard dat zijn voorste twee benen in de lucht heeft, wat erop duidt dat strijder en paard in innige harmonie heel wat arme Perzen onder de voeten hebben gelopen.
Onder het beeld verbeelden Macedonische gevechtstaferelen roemruchtige episodes. Geschiedenis is hier niet alleen een politiek statement, het is ook geschikt om het toerisme te stimuleren. Tientallen gezinnen en vriendenclubjes drommen om het beeld heen om met de satrapenvreter op de foto te gaan. De tijd dat een beetje historisch figuur om door ons herinnerd te worden toch zeker meer dan 100.000 zielen – liefst met een andere huidskleur en eetvoorkeuren – over de kling moet hebben gejaagd, ligt achter ons.
Wat ik bij het lezen van de ochtendkrant in mijn behaaglijke, narcistische Amsterdam zou hebben afgedaan als een Zuid-Slavische variant van de Hoekse en Kabeljauwse twisten, krijgt hier iets beklemmends, paradoxaals. Door de gesprekken met mensen raak ik betrokken, wil ik partij gaan kiezen en me medeverantwoordelijk voelen. Het is de diepste wens van de mens door de ander goedgekeurd te worden om zijn last te mogen dragen. Het privilege van de reiziger is dat er altijd een moment zal komen waarop hij ervan weg mag lopen. Hij is toeschouwer maar groeit maar niet in zijn rol als medeplichtige. Wat overblijft zijn citaten die schroeien, na-ijlen, na-echoën.
Steeds beter begin ik te begrijpen waarom de mensen hier de toekomst met angst en beven tegemoet zien. Een kast die steeds voller raakt met muffe lijken. Een onverklaarbaar gevoel van heimwee. De hitte droogt hier alles uit, ook de laatste restjes inspanning om informatie te ontlokken aan mijn gasten. De nieuwsgierigheid die ik aan de dag legde bleek een manier te zijn om de lange, hete dagen hier dragelijk te maken. Zolang ik maar vraag en doorvraag kan ik de hitte op afstand houden. De laatste dag lukt het me niet meer. Ik gooi het bijltje erbij neer, leun achterover en geniet ervan zo ver van huis zijn.
Statuja e një luftëtari të armatosur mbi kalë
citybooks Shkup
1
Kush viziton Shkupin e vogël në gusht, duhet të llogaritë një vapë të thatë që nis herët në mëngjes e zgjat deri vonë në mbrëmje, e cila më shumë duket se u takon luginave të lumenjve rreth Marakeshit se sa kodrave të konsideruara të flladshme të Ballkanit. Kjo temperaturë kalit sa s'bën shpirtin e banorëve por përparësia e tyre ndaj mysafirit të dëlirshëm është se që nga pranvera kanë mundur të përgatiten për këtë. Ata janë në gjendje që plot stil të lënë përshtypjen se ajo nuk i pengon fare kur ballafaqohen me fënin që fryn dalë-ngadalë. Për udhëtarin e papërgatitur është krejt ndryshe, qysh në mbrritje vapa e mbërthen si një qafore e njomur në mjaltë. Vapa është pra kryeprotagonisti i këtij udhëtimi.
Vapa i jep sharmin qytetit. Ata që i përkasin shtresës së mesme dhe janë mirë nga gjendja largohen nga qyteti, vendin e tyre e zënë ata që mbeten. Njerëzit ndërrojnë veshje dhe sjellje pa u detyruar të heqin dorë nga opinionet ose botëkuptimet e tyre e megjithatë duken sikur janë kthyer në njerëz kryekëput të tjerë, të pushtuar nga një ndriçim i çuditshëm. Papritmas, nuk flitet për gjë tjetër por vetëm për minifunde, syze dielli Ray Ban dhe milkshake. Shatërvanët krijojnë iluzionin se uji është me bollëk në një klimë të stërthatë, efekt special që qetëson banorët: fundi i botës është ende larg. Kalimtarët duken sikur janë duke shkuar në ndonjë banket, figurantë të një ëndrre që trillohet aty për aty. Punët që duhen kryer bëhen në mëngjes. Pjesa tjetër e ditës është e hapur për udhëtarin të cilin nuk e pengon asgjë. Prania e këndshme e maceve që kërcejnë me vrap djathtas e majtas theksojnë disi vetminë e gjithë kësaj atmosfere. Ky është një qytet, siç ka për të zbuluar udhëtari, ku ai mund të humbasë në ëndrrat dhe iluzionet e veta.
Derisa qyteti gjatë dimrit ngrin, në këtë klimë të skëterrshme ai thahet fare. Dielli, që ditët e gjata e të nxehta i stolis me një bollëk drite, i jep qytetit pamjen e një fotografie paksa të mbiekspozuar të viteve Gjashtëdhjetë. Në këto kushte u përball ky udhëtar me Shkupin.
Të arrish mirë në një qytet është sa gjysma e punës. Udhëtari për këtë është bërë i vetëdijshëm pas rënieve dhe ngritjeve. Bile edhe kur të mundon kokën një jet-lag, duhet të dalësh. Të pushosh pas arritjes është humbje kohe. Kur arrin, njeriu sheh anën e jashtme të gjërave më shumë se në cilindo çast tjetër. Kur shikon për herë të dytë, të duket sikur gjërat i depërton tejpërtej. Ky është çasti kur sapo ke nisur që gjërat t'i kontrollosh për nga përmbajtja, vlera, prejardhja, historia dhe dëmtimi. Por megjithatë shikimi i parë nuk përmban asnjë gjykim dhe nuk do të thotë se mund të jetë i dobishëm.
Udhëtari nuk është detyrimisht dikush të cilit i pëlqen të udhëtojë; përkundrazi, ai do të kishte parapëlqyer të rrinte në shtëpi. Ngadhënjimi ndaj rezervës paraqet një luftë më vete të cilës udhëtari i përvishet në rrugë e sipër. Jashtë derës çdo gjë paraqet një pengesë.
Valixhja merret nga transportieri, pasaportës i kontrollohet afati i skadimit. Taksisti del përpara me vrap për të ndihmuar dhe rehatuar udhëtarin në makinën e vet. Në hyrje të qytetit syri të zë një fragment të parë nga ato që ditët e ardhshme do të shihen vazhdimisht dhe çdo herë në forma të ndryshme. Përshtypja e parë është korniza ku duhet të vendoset piktura. Minare. Kulmi i stadiumit të futbollit. Një urë. Beton. Alfabet cirilik. Maja të gjelbra kodrash. Dhe ja lumi, jo shumë i gjerë e jo mjaft i thellë që ta ndajë qytetin mespërmes dhe ashtu t'i japë atë skizofreninë e këndshme që kanë të gjitha qytetet që përshkohen nga një lumë. Të gjitha këto, të ziera në një supë të ngrohtë.
2
Hoteli ku vendoset udhëtari është një bordel mikroborgjezësh që paraqitet si hostel për të rinjtë. Është për të qeshur që në të shihen ulur kryesisht çifte trashaluqe që, pas përfundimit të bisedave të zakonshme, zhduken heshtazi në njërën nga dhomat e thjeshta ku asgjë nuk të largon mendjen nga detyrimi seksual. Femrat janë kockëtrasha, fundi u vjen përmbi gjunjë, getat janë gati duke shpërthyer, ashtu si fryti që mbajnë me vete. Burrat fërkojnë hundët. Mbrapa filxhanit të kafesë udhëtari shikon me sytë katër. Dashnorët e fshehtë lënë përshtypjen sikur të qenët bashkë e konsiderojnë si njëfarë detyre burokratike që duhet kryer pa shumë bujë; aq të pagdhendur dhe pa asnjë kënaqësi në lojë rrinë ulur përballë njëri-tjetrit. Gjatë dhjetë ditëve të qëndrimit të tij, ai asnjërin prej tyre nuk do ta shohë të buzëqeshë për tërë gjërat ledhatuese që i bëjnë njëri-tjetrit. Një qeshje me të madhe këtu është zë i rrallë, ndoshta i rrezikuar me shuarje ose që kurrë nuk është zbuluar.
Ngjitur me hostelin për të rinjtë ndodhet një restorant që, në rast nevoje, do të mund të ushqente tërë qytetin. Megjithatë, në mbrëmje në të ka shumë pak njerëz. Aty shërbejnë një supë të mrekullueshme që në mëngjes zakonisht porositet nga një grup i vogël burrash që tubohen, punëtorë ndërtimi dhe tornitorë, të cilët duke u rrufitur gjejnë arsyen që, posa ta mbushin barkun, të nisin të pinë me të madhe. As pa cigare nuk mund të qëndrojnë. Sipas revistës The Economist, në Maqedoni një e treta e popullsisë në moshë të rritur nuk është në marrëdhënie pune të përhershme. Në një gjendje të tillë doemos do të pish edhe duhanin. Udhëtari është fanatik i jetës së shëndetshme.
3
Emri "Ballkan" ka hyrë në modë vetëm në shekullin e nëntëmbëdhjetë; kështu mëson udhëtari në librin The Balkans të Max Mazower. Ai lexon në dhomën e vet të hotelit, i shtrirë mbi shtrat, këmbët të drejtuara nga jugu, kokën nga veriu. Jo se vëren ndonjë dallim, se vapë bën kudo dhe kondicioneri i ajrit është një parodi më vete. Më parë e quanin "Evropa turke", në këto anë sytë i kishin të kthyer drejt fuqisë otomane në Stamboll, kurse trupi me tërë forcën që kishte ëndërronte për atë tjetrën, Evropën e krishterë. Kjo është një trashëgimi për të cilën në Evropën krishtero-humaniste ka pak vend, mediton udhëtari. Ideologjia e një tradite krishtero-humaniste, e cila bën të mundur demokracinë parlamentare dhe statusin e mirëqenies, shkon vështirë me idenë se në po të njëjtin kontinent me shekuj ishte e pranishme një fuqi që ndyshonte në çdo gjë. Udhëtari shtrin këmbët, ha një kumbull ngjyrë mavi, pështyn bërthamën e fortë me hulliza. Ajo bie mbi komodinë dhe mbetet si kujtim i heshtur i diçkaje që është ngrënë dhe tretur. Nga bërthama do mund të mbinte një pemë kumbulle, tokë ka sa të duash.
Prania 500 vjeçare e fuqisë otomane është përmbledhur në një shënim në fund të faqes, sistematikisht e shtypur nga vendet e posakrijuara që me pavarësinë e fituar shtrenjtë kalojnë në spastrim historik, sidomos që kur spastrimi etnik konsiderohet si krim. Në biografinë e vet, shpikësi brilant serb Tesla, vendin e vet e shpall si mbrojtës të traditës evopiane kundër barbarëve. Prania arabe në Sicili dhe Andaluzi, mbase mund të gjendet në guidat turistike, në arkitekturën e bukur që përdoret për të tërhequr turistin e dëlirë dhe në shumë fjalime dredharake të ndonjë politikani mendjendritur – por gjithë kjo duket më shumë si një strategji përjashtuese se sa përfshirëse. Në historinë e qytetërimit, trashëgimia e mesjetës, gotike dhe baroke, lidhet pa vështirësi me arkitekturën e të sotmes. Ato që myslimanët kanë ndërtuar në kontinent janë për admirim, por jo për imitim. Xhamia, banjat, pazaret: janë një shtesë e Evropës mistike dhe ekzotike ku mund të shijosh e zbulosh një atmosferë që shpejt mund të marrësh me vete në restorante dhe qendra tregtare. Historianët dhe revizionistët, të paktë në numër, që ngrenë konin e ciklonit për këtë prani qytetërimi, blihen me një konferencë në periferinë evropiane. Më pas nuk ua dëgjon më zërin. Udhëtari bie në gjumë me lutjen e muezinit.
Natën udhëtari ëndërron në shtratin e vet një labirint ku bie erë sane. Ballkani, një varg përçartjesh të shpejta që zgjasin sa një jetë. Diçka që kërkon, kurrë nuk e gjen aty ku ndodhet. Diku larg vërtiten barinjtë e fundit të Europës që ariun mund ta mbajnë larg dhive të tyre, diku ku gjakmarrja është zakon, ku vajzat rrëmbehen dhe Bobby Farrell i pop-grupit Boney M. u martua me një vajzë të mitur rome. Pika ku të gjitha gjurmët marrin fund, që të takohen në një vend imagjinar. Udhëtari zgjohet në po të njëjtën vapë nga e cila u largua mbrëmjen e mëparshme.
4
Kroacia dhe Sllovenia ishin destinacione udhëtimi që i kishin paraprirë Maqedonisë. Ljubljana dhe Zagrebi janë qytete ku arkitektura mastodonte e Evropës Qendrore paraqet një fortesë papërkulshmërie kundrejt mungesës së qytetërimit të Ballkanit. Malli për rregullshmëri gjermanike u desh ta neutralizonte idenë e pranisë së barbarëve; një shembull i mirë është vija tekanjoze e bregdetit të Kroacisë që me kujdes u sistemua për hirë të rendit të ri botëror - turizmit ndërkombëtar. Bashkëshkrirja surrealiste e ëndrrës dhe veprës, e kërkuar me aq zell nga udhëtari, nuk u gjet dot këtu, edhe për arsye se ai nuk ishte udhëtari që do të bëhej i hapur për rastësinë, jotolerant ndaj zhgënjimit. Nëse presim trupin e udhëtarit dhe e hapim për të hyrë në të brendshmet e tij, do të zbulojmë një lukth të zhvilluar mirë, të gatshëm për të tretur shumëçka të padëgjuar. Mëlçia pastron çdo zhgënjim, shpretka furnizon sasi plotësuese gjaku për t'i bërë ballë mërzisë. Dhe kudo gjenden pako yndyre për t'i absorbuar përplasjet me të cilat ballafaqohet trupi gjatë udhëtimit. Prapanica është e gjerë dhe e majme.
Udhëtari largohet nga vatra e tij me dëshirën që rendin e vet ta ndërrojë me një kundërrend, me një vend nga i cili nuk dëshiron të marrë asgjë me vete në shtëpi sepse është e pamundur, sepse ajo gjë do të vdiste. Me këtë mendim udhëtari ngushëllon veten gjatë lamtumirës; gjë që vjen tepër shpejt, e beftë si rënia e natës rreth ekuatorit.
5
Udhëtari largohet nga hoteli për t'u zhytur në qytet dhe preket kur has një qendër tregtare. Ringjallja arkitektonike, eufemizëm për mashtrim me patundshmëri, në Shkup është dukuri e kohëve të fundit, arsye kjo për të cilën godina të programuara me vulën e moçme të Luftës së ftohtë ende mbizotërojnë këndshëm. Ato përkujtojnë kohën kur femrat ende mbanin çanta bojëkafe zonjash e funde deri mbi gjunjë dhe zastavat e vrenjtura – makina të prodhimit jugosllav – me uturimë shfaqeshin rrugëve, si punëtorë ndërtimi me kollë të mirë. Edhe syzet për lexim me kornizë të zezë dhe xhama të trashë ende vërehen bukur shpesh. Artefakte burokratike si ndërhyrje konceptuale. Një amalgamë betoni maskara, arkitekture socializmi popullor dhe shtëpiza fshatarake, ky është Shkupi. Një banore e njërës nga shtëpitë përrallore e vendosur midis kolosëve prej betoni, ia bën mysafirit përzemërsisht me dorë. Çka e sjell atë këtu? Një buzëqeshje.
Pallatet me apartamente ndodhen në blloqe nga katër, si kalatë në fushën e shahut që janë afruar për një përfundim vetëvrarës të lojës, të ndarë nga njëri-tjetri nga një hapësirë e brendshme ku kalimtari që ka humbur rrugën mund të kapërcejë për të dalë në rrugën kryesore. S'ka qytet me aq shumë skulptura që shëmtojnë dekorin e rrugëve sa Shkupi. S'ka lulishte, shëtitore, bulevard apo zbrazëtirë pa ndonjë shtrembësirë prej bronzi që të shikon vjedhurazi. Doemos, duhen vende në botë ku kënaqet shija mesatare e njeriut mesatar. I huaji pushton qytetin për disa orë. Përshtypjet e para përbëjnë skeletin që plotësohet me mbresa që vijnë më vonë. Lumi Vardar është një lumë që të bën të trishtohesh; mesoburra qëndrojnë në këmbë në ujin e vorbullt dhe peshkojnë, kurse jo larg tyre një tub gjigant kanalizimi zbraz të vjellat e qytetit. Buzë lumit qëndrojnë familje rome, fëmijët e tyre lakuriq kalojnë andej-këndej mbi shtegun e biçikletave. Anëtarët e familjes bëjnë ndarjen e shisheve të plastikës që i kanë peshkuar nga koshat e mbeturinave në qendër të qytetit. Një grua vë në gojë një shishe koka-kole ku ende gjendet një pikë lëngu. Era e thartë e lumit zvarritet si jargë kërmilli nëpër lobin e trurit. Pikëllimi si rutinë.
6
Udhëtari niset për rrugë me një dëshirë të vetme: t'i plotësohen ato që shpreson. Uni i tij i nënshtrohet tërësisë së përshtypjeve që fiton. Mossuksesi i këtij projekti do të kthehet në tregim. Vonë në mbrëmje udhëtari shkruan fjalitë e para me fjalën "unë" në to.
Përgjatë lumit rriten barishte të këqija dhe ndodhen shtëpiza që më parë mund t'i mendosh në një fshat se sa në një qytet; këto i japin qytetit diçka të këndshme, provinciale. Pas Luftës së Dytë botërore fshatarët u nisën për në qytet për të furnizuar industrinë me krahë pune dhe barinjtë morën me vete edhe dhitë, ortaket e tyre të pandashme në shekuj. Mijëra dhi të shpërndara nëpër qytet që kërkonin gjethe jeshile derisa nuk u shpall një ligj që u theu qafën. Në vazhdim u ndalua mbajtja e dhive në qytet. Dhiari humbi kafshën e vet, filloi një fazë e re – faza në të cilën vendi ndodhet edhe sot e kësaj dite: stadiumi i pas-dhive.
I bëj një vizitë shkrimtarit Milosz në zyrën e tij në Akademinë e Arteve dhe Shkencave. Dielli di të zhbirojë edhe në dhomën ngjyrë kafe të mbyllur. Ai më tregon gjithë romanet e tij të përkthyer në një numër bukur të madh gjuhësh. Holandishtja nuk është në mes tyre. Nga ai dëgjoj tregimin e barinjve që me dhitë e tyre kishin zbritur në qytet. Me njëri-tjetrin flasim në frëngjisht, në gjuhën e sallonit. "Mijëra dhi në qytet. Në vitet Pesëdhjetë pushteti vendosi përfundimisht t'u vërë kufirin. Qytetarit iu ndalua që të dëmtojë gjelbërimin, një mënyrë kjo për zvogëlimin e numrit të dhive." Sipas fjalëve të Miloszit, Ballkani ende ndodhet në një stadium tranzicioni nga jeta tradicionale fshatare në ligjet e diktatet e qytetit modern. Pikërisht për këtë nuk mund të ketë arsye tjetër nga kjo që maqedonasit, ndryshe nga fqinjët e tyre bullgarë, praninë e romëve sedentarë e shohin me një farë lehtësie në zemër. Ata bëjnë pjesë këtu, ashtu siç bënte pjesë një dhi. Ai nuk i përgjigjet asnjërës nga pyetjet që i bëj. Aparatçik letrar i zënë peng në përkthimet e veta.
Në vitin 1963 tërmeti shndërroi në gërmadhë një pjesë të qendrës historike të Shkupit. Shpejt erdhën kontributet e ndryshme të arkitektëve nga bota që me ftesë të udhëheqësit Tito nisën rindërtimin e qytetit. Shkupi u bë një qytet i solidaritetit. Një marifet ulëritës marrëdhëniesh me publikun që menjëherë bëri të qartë se edhe ujqit e vjetër mund të shfaqin një farë zhdërvjelltësie shpirtërore kur duhet t'i hidhet hi syve opinionit ndërkombëtar. Arkitekturë e dikurshme: dozë e majme Le Corbusier ku, po i përjashtova pjesët e kalbura të betonit, më duket se shoh mjaft bukuri revolucionare në të. Më vonë pashë fotografi arkitektësh të rinj që kishin ardhur në Shkup për t'i shndërruar në realitet ëndrrat e tyre me beton; ato nuk dukeshin aspak të thata apo të forta, më parë të freskëta e joshëse. Mbretëria e ideve të njeriut si shpeshherë fshihet pas një mburoje prej zjarri. Nuk është lehtë t'u afrohesh pallateve thjesht si shëtitës i dëlirë. Ndërkohë, në ato ndërtesa ka nisur kalbja e betonit. Rreth godinave të ndryshme autentike janë ngritur kuturu grumbuj të shëmtuar ndërtesash me zyra. Sido që ta sjellësh, kanë diçka të gabuar: tepër xhama, shumë pak xhama, xhama tepër të trashë. Apo janë fare pa xhama. Njeriut i duhet kohë për t'u mësuar me idenë e transparencës – ja, po e zë këtë si arsye. Proporcionet fatkeqe se si janë ngritur pallatet prej xhami është tregues i kaosit që sundon rreth çështjeve siç janë demokracia, përgjegjësia dhe pjesëmarrja. Profesionalizmi i ri – fjalë tjetër për larje parash – tërheq vëmendjen nga ato që ia vlejnë mundin, verbon njeriun që fillon të dëshirojë shkatërrimin total.
7
Është koha për të bërë një shëtitje. Te stacioni i Shkupit ndodhet një zyrë e vogël e Lëvizjes Politike. Atje rri ulur një grua me syze – tip punëtoreje banjash hungareze – dhe radhit formularë. Nuk ka çast më të papërshtatshëm se ky për vizitën e të huajit. Megjithatë dua ta bezdis me pyetjet e mia të papërgatitura lidhur me marshallin Tito. Njerëzit që nuk duan të flasin janë një çikë më interesantë për t'ua humbur mendjen se sa llafazanët. Në mure janë varur fotografi të Titos; jashtë ende valëvitet flamuri jugosllav. Pranë shitores së mishit të babait tim në Roterdam ndodhej një kafene jugosllave ku tubohej një delegacion i mirëfilltë për të ndjekur ndeshjet e Cërvena Zvezdës së Beogradit.
Nuk e kuptoj dot se si ajo mund të durojë këtu pa kondicioner ajri. Pas një fotografie të madhe të Titos fshihen skedarët burokratikë. Lëvizja ka më shumë se 3000 anëtarë me pagesë. Qëllimi është të ruhet trashëgimia e Titos. Dua të bisedoj me të për kohën para luftës civile, për mallin për qetësi dhe stabilitet etnik. Gjatë bisedës ajo nuk lë aspak përshtypje shtendosjeje; është e acaruar, e lodhur dhe nuk di mirë se si duhet t'ia rrëfejë një të huaji këtë tregim që aq shpesh është përsëritur. E kuptoj se jam duke i bërë pyetje personit të gabuar. Njeriu i duhur nuk punon më këtu.
"Ne jemi kundër kësaj qeverie".
"A është ky kryeministër një lloj Titoje?"
"Jo Tito, ai është Hitler!" E pyes për sqarim. Ajo tund kokën. Për të marrë sqarim duhet t'i telefonoj kryetarit të lëvizjes. Për 50 eurocentë blej një kalendar me Titon. Në dhomën time të hotelit e shfletoj para-mbrapa. Tito me gruan. Tito në tribunë. Tito me uniformë. Tito çdo ditë të vitit.
Besimi në politikë është i ulët. Problemi i madh është korrupsioni. Gjatë dhjetë ditëve sa jam këtu, nuk gjeta askënd që të më sqaronte se si funksionon këtu demokracia. Ata e dinë, mirëpo të treguarit kushton tepër energji, ashtu si kur duhet të tregosh për ndonjë anëtar të familjes të cilin e urren nga thellësia e zemrës. Nën politikë ndodhet sistemi i degëzuar gjerësisht i korrupsionit ku shumë banorë të Maqedonisë duan të marrin pjesë me gjithë dëshirë. Një maqedonas më tregon se gjatë një ankete lidhur me korrupsionin, një mijë studentëve u ishte bërë pyetja se cili organ i pushtetit është më i korruptuari. Dogana. Kur u pyetën më pas se ku do kishin dashur më së shumti të punonin, përgjigja ishte: në doganë. Asgjë nuk ia kalon humorit të zi famëkeq të Ballkanit.
Jo më kot ndërtesat që ngrihen mbi brigjet e lumit shihen me mosbesim. Para publike që derdhen në beton. Askush nuk di se nga vijnë, askush nuk di se ku shkojnë dhe sa më shumë që i shikon, aq më pak e kupton pse qëndrojnë aty.
8
Ja edhe figura historike e Aleksandrit të Madh, kozmopoliti i parë i cili bëri që ideja e marrë për të pushtuar botën të dukej normale. Ai u nis me paraqitjen e vet greko-maqedonase, nëse mund t'u besojmë Oliver Stone-it dhe Brad Pitt-it, me qëllim që t'u jepte një mësim satrapëve persianë. Pushtuesi i parë universal, i cili, me sa kam dëgjuar gjatë studimeve të mia të pakta të historisë që kam kryer, shkoi deri në Indi për t'u kthyer me bustin e Budës nën sqetull. Gjatë qëndrimit tim mundohem më kot të hyj në kontakt me një historian që mund të më shpjegojë Aleksandrin e Madh. Meqë pas këmbënguljes time të gjatë vazhdimisht më refuzohet kërkesa, edhe unë heq dorë. Një gjë është e sigurt: Greqia dhe Maqedonia janë përfshirë në një polemikë të ashpër rreth pyetjes se cilës Maqedoni i takonte ky Njeri i Madh. Grekët nuk pranojnë që Maqedonia mban emrin e krahinës së tyre veriore. Fatkeqësisht Aleksandri i Madh nuk ka lënë pas vetes asnjë letër të shkruar lidhur me prejardhjen e tij.
Diskutimi i hidhur nacionalist çoi deri te bojkoti i grekëve ndaj Maqedonisë së posakrijuar. Për një afat të gjatë u mbyll hyrja për në Selanik, qyteti liman që mirëmban krejt Maqedoninë. Kjo ende i kujtohet mirë Mazarovit, poetit maqedonas që udhëtari takoi në lagjen turke. "Të gjithë kemi vuajtur. Nuk futej më asnjë mall brenda. Çmimet fluturuan lart." Fqinjë të tillë nuk duhen bërë armiq. Sentimentet janë ende gjallë. Gjatë kthimit nga Greqia, një gruaje të re maqedonase i dolën në kufi nja njëqind huliganë grekë. Ata e fyen atë sa s'bëhej. Ajo nuk kuptonte fare: a nuk po largohej pikërisht nga vendi i tyre?
Nën këtë dritë duhet të shihet edhe inaugurimi i statujës gjigante të kalorësit që duhej të zbulohej në sheshin kryesor. Statuja që menjëherë tërheq vëmendjen posa të shkelësh në shesh. Kanë mbetur edhe dhjetë ditë deri te zbulimi i kalorësit të armatosur mbi kalë. Ciceroni tregon se statujën e kanë quajtur kështu për të mos shkaktuar tërbimin e grekëve. Sado që t'i sillesh rrotull, e bukur nuk bëhet që nuk bëhet. Statuja përputhet me emrin e saj: kalorës (Aleksandri) i armatosur (shpata) mbi një kalë (të madh) me dy këmbët e para të ngritura në ajër, që do të thotë se luftëtari dhe kali, në harmoni të thellë me njëri-tjetrin, kanë shkelur me këmbë shumë persianë të gjorë.
Skena luftarake maqedonase nën statujë paraqesin episode të famshme. Historia këtu nuk është vetëm deklaratë politike, por është e përshtatshme edhe për stimulimin e turizmit. Dhjetra familje dhe klube miqsh gëlojnë rreth e përqark statujës për t'u fotografuar pranë kryesatrapit. Kohën kur një figurë sadopak historike, me qëllim që të kujtohej nga ne, i duhej të therte më shumë se 100.000 shpirtra – sidomos me tjetër ngjyrë lëkure dhe preferenca ngrënieje, e kemi lënë pas.
Atë që unë gjatë leximit të gazetës së mëngjesit në Amsterdamin tim të rehatshëm e narcizist do ta kisha cilësuar si variant sllavo-jugor të zënkave midis dy fshatrave peshkatarësh në Holandën mesjetare, këtu merr një hije brengosëse, paradoksale. Duke biseduar me njerëz unë lidhem me ta, dua të zgjedh një anë që edhe unë të ndjehem përgjegjës. Njeriu ka dëshirë që tjetrit t'i pëlqejë dhe që tjetri t'i lejojë t'ia mbajë atij barrën. Privilegji i udhëtarit është se çdo herë do të vijë një çast kur ai mund të largohet prej këtej. Ai është vrojtues por megjithatë nuk rritet në rolin e vet si bashkëfajtor. E vetmja gjë që mbetet janë parullat që përcëllohen në diell, që të ndjekin, që jehojnë.
Filloj të kuptoj më mirë pse njerëzit këtu ardhmërinë e presin me frikë dhe dridhje. Një dollap që vazhdimisht mbushet me skelete të mykur. Një ndjenjë e pashpjegueshme malli. Të nxehtët këtu than gjithçka, edhe atë përpjekje që ka mbetur për të nxjerrë ndonjë informacion nga nikoqirët e mi. Kurioziteti që unë shfaqa doli të ishte një mënyrë për t'i bërë të durueshme ditët e gjata e të nxehta këtu. Sa kohë që pyes e vazhdoj të bëjë pyetje arrij që vapën ta mbaj larg. Ditën e fundit nuk ia dal dot më. Dorëzohem, shtrihem në shpinë dhe kënaqem që jam kaq larg nga shtëpia ime.
Përkthyer nga holandishtja: Sherefedin Mustafa
Podcast: Mustafa Peza
Sherefedin Mustafa ka lindur në Shkup ku ka studiuar frëngjishten dhe italishten. Nga viti 1991 jeton në Holandë ku punon si përtkhyes dhe interpret profesional i shqipes, maqedonishtes, boshnjakishtes/kroatishtes/serbishtes në kombinim me holandishten, anglishten, frëngjishten dhe italishten. Në mes të tjerave ka përkthyer në shqip dhe maqedonisht vepra të autorëve A. den Doolaard, Maurice Joly, Michel de Gelderode, Carlo Goldoni dhe Luigi Pirandello.
http://www.shmls.nl/en/
Слика на воин на коњ
citybooks Скопје
Слика на воин на коњ
Абделкадер Бенали
1
Оној кој во август ќе го посети Скопје мора да води сметка за сувата горештина, која се задржува од раните утрински часови до доцна навечер, и повеќе потсетува на онаа од речните долини околу Маракеш, отколку на онаа од балканските ридови што се сметаат за свежи. Оваа температура сериозно влијае врз расположението на жителите, но предноста што тие ја имаат во однос на обичниот посетител, е што тие уште од пролетта можеле да се навикнат и, кога ќе се соочат со топлиот ветер што полека се засилува, можат да остават елегантен впечаток дека тoj не им пречи. Ова е многу поинаку за неподготвениот патник: при пристигнувањето горештината виси околу него како венец натопен со мед. Горештината е главниот лик на ова патување.
Горештината му дава шарм на градот. Богатата средна класа го напуштила градот, оние што останале го заземаат нејзиното место. Луѓето ги менуваат облеката и однесувањето, без да мора да се откажат од своите мислења и светоглед, а сепак се чини дека станале многу поинакви, како допрени од чудесно просветлување. Одеднаш насекаде само мини здолништa, очила за сонце рејбан и милк шејкови. Фонтаните создаваат илузија на вода во изобилие, во клима сува како коска, посебен ефект што ги смирува жителите: крајот на светот е сè уште далеку. Минувачите се чини како да се на пат кон некој банкет, тие се статисти во сон измислен на лице место. Она што мора да се направи, се прави изутрина. Остатокот од денот е отворен за патникот непречено да талка. Прекрасното присуство на мачки што се бркаат лево-десно ја нагласува целосната напуштеност. Ова е град, како што ќе открие патникот, во кој тој може да се изгуби во сопствените соништа и фантазии.
Она што во градот замрзнува преку зима, се суши на оваа пеколна клима. Сонцето со раскошна светлина ги украсува долгите топли денови, давајќи му на градот изглед на малку преосветлена слика од шеесеттите. Патникот го затекна Скопје во вакви околности.
Доброто пристигнување во еден град е половина завршена работа. Патникот преку обиди и грешки стануваше свесен за ова. И покрај нарушениот биоритам од патувањето, мора да излезе. Да се одмора по пристигнувањето е губење драгоцено време. На доаѓање, како никогаш повеќе, ја истражува површината на нештата. При вториот поглед почнува да сфаќа дека гледа во нивната внатрешност и дека веќе ги испитува нивните содржина, вредност, потекло, историја и oштетеност. Како и да е, првиот поглед е ненамерен и сосема ослободен од суд.
Патникот не мора да значи дека е некој што сака да патува; напротив, тој со задоволство би останал дома. Надминувањето на воздржувањата е само по себе борба со која патникот се соочува. Надвор од вратата, сè е полно пречки.
Куферот е земeн од лентата за багаж, пасошот проверен за рокот на важење. Таксистот брза да му помогне на патникот да влезе во автомобилот. Влегувајќи во градот, човек за првпат фрла поглед врз она што следните денови ќе го гледа повторно и повторно во постојано менливи форми. Првиот впечаток е само рамката во која сликата треба да биде нацртана. Минариња. Покривот на фудбалски стадион. Мост. Бетон. Кирилично писмо. Зелени ридски врвови. И потем, реката што не е доволно широка ниту длабока за целосно да го подели градот и така да му ја пренесе онаа пријатна шизофренија, што ја имаат сите градови пресечени од река. Сево ова сварено во каша од жештина.
2
Хотелот во кој се сместува патникот е бордел од средна класа, кој би требало да помине како хостел за млади. Има нешто смешно кога гледате како во барот седат парови со прекумерна тежина што, штом заврши вообичаениот муабет, незабележливо исчезнуваат во една од едноставните соби, во кои ништо не може да ви го одвлече вниманието од сексуалната обврска. Жените имаат дебели глуждови, здолништето им доаѓа нешто под колената, хулахопките ќе пукнат, како и плодот што го носат. Мажите си ги чешаат носевите. Зад својата шолја кафе, патникот гледа со очи ококорени како антени. Љубовниците во заговор, оставаат впечаток дека тоа што се заедно е како бирократска должност, која мора да се спроведе без многу врева, тие седат еден спроти друг намуртени и без какво било задоволство во играта. Во тие десет дена од неговиот престој, патникот нема да види ниту насмевка за сите разменети нежности. Гласното смеење овде е редок звук, можеби му се заканува изумирање или пак никогаш не било забележано.
Во склоп на хостелот за млади има ресторан којшто во итен случај би можел да го нахрани целиот град. Сепак, навечер, во него седат малку луѓе. Таму се служи одлична чорба што, најчесто наутро, ја јадат група мажи школувани заедно, градежни работници и столари, кои сркајќи со полн стомак наоѓаат изговор да го претворат јадењето во пиење. Дури ни цигарата не може да се остави настрана. Според Економист, една третина од работоспособното население во Македонија нема договор за постојана работа. Ова секако ќе го натера човека да посака да запали една. Патникот е страстен поборник на здравјето.
3
Поимот „Балкан“ станал модерен дури во деветнаесеттиот век; така прочита патникот во Балканот од Макс Мазовер. Тој чита во неговата хотелска соба, во кревет, со нозете свртени кон југ, главата кон север. Сеедно, секаде е топло, а клима-уредот е пародија самиот на себе. Овој регион, некогаш наречен „Турска Европа“, порано бил со лицето свртен кон отоманската власт во Истанбул, додека пак телото очајно сонувало за онаа другата, христијанска Европа.Тоа е наследство за кое има малку место во христијанско – хуманистичката Европа, размислува патникот. Идеологијата на една христијанско – хуманистичка традиција која ја овозможува парламентарната демократија и статусот на благосостојба, тешко оди заедно со идејата дека на истиот континент со векови била присутна сила што во сè се разликувала. Патникот ги протегнува нозете, јаде темна слива, ја плука тврдата рапава семка. Семката ќе остане на ноќната масичка, како нем потсетник на она што било изедено и сварено. Од семката може да порасне ново сливово дрво, има доволно земја.
Петвековното присуство на отоманската моќ стана обична фуснота, систематски потиснувано од младите земји што се бореле за независноста впуштајќи се во историско чистење – особено откако етничкото чистење не доаѓа предвид. Во својата биографија, брилијантниот српски научник Тесла ја прогласува својата земја за бранител на европската традиција од Варварите. Арапското присуство на Сицилија и во Андалузија има свое место во туристичките водичи, во убавата архитектура со која наивниот турист е привлечен и во повеќе слаткоречиви говори на некој просветлен политичар – но сево ова изгледа повеќе како стратегија на ексклузивност, отколку на инклузивност. Во врска со културната историја, наследството од средниот век, готиката и барокот лесно продира во денешната архитектура. Она што на континентот е изградено од муслиманите е наменето да служи за восхит, а не за имитација. Џамиите, бањите, чаршиите; сите тие придонесуваат нешто од мистичната, егзотична Европа, каде што е вкусена и пронајдена атмосферата, која лесно може да се пренесе во ресторани и трговски центри. Неколкуте историчари и ревизионисти што го најавуваат присуството на оваа цивилизација, се поткупени со по некоја конференција на европската периферија. Од нив потем малку се слуша. Патникот заспива со гласот на муезинот.
Ноќе, во неговиот кревет, патникот сонува лавиринт со мирис на суво сено. Балканот, низа од слики на суптилна треска, кои траат цел живот. Нешто што колку и да се бара, не може да се најде каде е. Некаде далеку, последните европски козари сè уште талкаат држејќи ја црната мечка подалеку од своите кози, таму каде што крвната одмазда е вообичаена, се киднапираат девојчиња и каде што Боби Фарел од поп-бендот Бони Ем се ожени со една малолетна Ромка. Точка во која сите траги завршуваат, за да се сретнат на имагинарно место. Патникот се буди во истата горештина што ја остави минатата ноќ.
4
Хрватска и Словенија водеа пред Македонија како туристички дестинации. Љубљана и Загреб се градови во кои мастодонтската архитектура на Источна Европа е бастион против недостатокот од цивилизација на Балканот. Стремежот на Тевтонскиот ред требаше да ја ублажи помислата за присуството на варварите; добар пример е карпестото крајбрежје на Хрватска што беше внимателно средено за новиот светски поредок на интернационалниот туризам. Ова надреалистично претопување на сон и јаве, толку желно барано од патникот, нема да биде најдено тука, бидејќи тој сè уште не е патникот кој ќе стане: отворен за случајности, нетолерантен кон разочарувањето. Го расекуваме телото на патникот за да дојдеме до утробата и пронаоѓаме високо развиен желудник, подготвен да свари нешто нечуено. Црниот дроб ги прочистува сите измами, слезината обезбедува дополнителна крв за да ја издржи здодевноста. И насекаде има масни наслаги за апсорбирање на шоковите на кои е изложено телото на патникот. Задникот е широк и дебел.
Патникот ги напушта домот и огништето, со надеж својот ред да го замени со неред; барајќи место од кое не е возможно да понесе нешто дома, зашто би умрело. Со таа мисла, патникот се теши себеси при збогувањето; збогување што доаѓа пребрзо, ненадејно, како смрачување околу екваторот.
5
Патникот го напушта хотелот за да нурне во градот и се запрепастува поминувајќи низ еден покриен трговски центар. Архитектонското реновирање – еуфемизам за измама со недвижнини, во Скопје е скорешен феномен преку кој планските згради, со печат на Студената војна, сè уште пријатно доминираат. Тие потсетуваат на времето кога жените сè уште носеле кафени кожeни торби и здолништа малку над коленaта и кога Заставите – автомобили од југословенско производство –излегувале и влегувале во улиците брмчејќи, како градежни работници болни од голема кашлица. Очилата за читање со црни рамки и дебели стакла, на негово задоволство, се појавуваа често. Бирократски артефакти како концептуални интервенции. Амалгам од груба бетонска, социјалистичка, народна архитектура и селски куќарки, тоа е Скопје. Една жителка на една од, како од бајка, куќите стои помеѓу бетонските монструми и топло му мавта на посетителот. Што го донесе овде? Насмевка.
Како шаховски топови собрани на самоубиствена завршна игра, станбените објекти стојат во блокови по четири, разделени едни од други со внатрешен двор, низ кој некој залутан, шетајќи, може да скрати за да излезе на булеварите. Нема град во кој толку многу статуи ги обезличуваат улиците како во Скопје. Ниту парк, ниту уличка, ниту булевар или агол, без бронзено чудовиште што демне. Мора да постојат места на земјата во кои просечниот вкус на просечниот човек ќе биде задоволен. Туѓинецот го заробува градот во првите неколку часови. Првите впечатоци го формираат скелетот што ќе биде пополнет со подоцнежните впечатоци. Реката Вардар е река што носи тага; средовечни мажи ловат риба во виорната вода, а само неколку чекори потаму, една огромна канализација ги отстранува градските блуеници. На бреговите живеат ромски фамилии, нивните деца сосем голи трчкаат наваму-натаму по велосипедската патека. Членовите на фамилијата ги редат пластичните шишиња што ги собрале од градските контејнери. Една жена во устата става шише Кока-кола во кое останала последната капка. Киселиот мирис од реката лази како трага од полжав по мозокот. Рутински очај.
6
Патникот започнува со единствена желба своите надежи да ги види исполнети. Неговото „јас” му е потчинето на збирот од впечатоци што ги добива. Неуспехот на овој проект ќе биде приказната. Доцна вечерта, патникот ја пишува својата прва реченица со зборот „јас“.
Покрај реката расте плевел и многу од куќите како да припаѓаат повеќе во некое село отколку во град; му даваат на градот нешто убаво, провинциско. По Втората светска војна, селаните се преселиле во градот за да ѝ обезбедат на индустријата работна сила, а сточарите ги понеле со себе козите, нивните неразделни другари од пред илјадници години. Илјадници кози биле во потрага по зелени лисја низ градот, сè додека еден закон не му ставил крај на тоа. Оттогаш било забрането да се чуваат кози во градот. Козарите се ослободиле од животното, започнала нова етапа – етапата во која земјата сè уште се наоѓа: пост-козарскиот стадиум.
Го посетив писателот Милош во неговата канцеларија во Академијата на науките и уметностите. Темно-кафеава соба во која сончевата светлина успева да си го најде патот. Тој ми ги покажува сите преведени романи, а ги има многу. Меѓу нив нема превод на холандски. Од него ја слушам приказната за сточарите кои со своите кози дошле во градот. Зборуваме на француски, салонскиот јазик. „Илјадници кози во градот. Во педесеттите, владата одлучи да му стави крај на тоа. На граѓанинот му беше забрането да го уништува зеленилото. Начин да се намали бројот на кози.“ Според Милош, Балканот е сè уште во преодна фаза од традиционалниот рурален живот кон законите и диктатот на модерниот град. Ова е веројатно причината Македонците, за разлика од нивните бугарски соседи, со одредена леснотија во срцето да гледаат на присуството на седентарните Роми. И тие, како и козите, припаѓаат таму. Тој не одговара на ниту едно прашање што му го поставувам. Литературен апаратчик заробен во неговите преводи.
Во 1963, земјотресот во Скопје оставил дел од историскиот центар под урнатини. На негово место дошле најразлични придонеси од интернационални архитекти, коишто на покана од лидерот Тито, почнaле одново да го градат градот. Скопје станал град на солидарноста. Огромен ПР трик што веднаш докажал дека и старите ветерани можеле да покажат одредена мекост во карактерот, кога станува збор за залажување на меѓународното мислење. Архитектура на времето: во печатот на Корбизје, ако го занемарам пропаѓањето на бетонот, пронаоѓам револуционерна убавина. Подоцна ќе видам слики од млади архитекти што дошле во Скопје за да ги реализираат своите бетонски соништа; тие воопшто не изгледаа мртви и робустни, повеќе беа свежи и пријатни. Богатството од идеи честопати оди престорено во оган. За несвесниот патник, не е лесно да ги најде овие згради. А во зградите започнало пропаѓањето на бетонот. Околу разните автентични згради, се поставени збунувачки групи неуспешни деловни објекти. Сé нешто им фали; премногу стакло, премалку стакло, предебело стакло. Или пак, без стакло. Луѓето сè уште треба да се навикнат на идејата за транспарентност – претпоставувам. Несреќниот сооднос во кој се поставени стаклените згради, ја покажува забуната околу нештата како демократија, одговорност и придонес. Овој нов бизнис – друг збор за перење пари – го оттргнува погледот од сé што вреди, па заслепен, човекот се стреми кон комплетно уништување.
7
Време е за прошетка. Крај станицата во Скопје се наоѓа мала канцеларија на Политичкото движење. Таму седи една жена со очила, тип на жена што би очекувале да ја сретнете во унгарска бања, средува документи. Посетата од еден туѓинец, не може да дојде во понезгодно време. Сепак, би сакал да ѝ досадувам со моите импровизирани прашања за генералот Тито. Луѓето што не сакаат да зборуваат се малку поинтересни за заведување отколку дрдорковците. На ѕидовите висат слики од Тито; надвор се вее старото југословенско знаме. Во Ротердам, до месарницата на татко ми имаше југословенско кафуле во кое се собираше една голема група симпатизери, за да ја гледаат белградската Црвена Ѕвезда.
Не разбирам како се издржува овде без клима-уред. Една голема слика од Тито ги сокрива бирократските фасцикли од видик. Движењето брои повеќе од 3000 членови кои плаќаат членарина. Целта им е да го зачуваат наследството на Тито. Јас сакам да зборувам со неа за времето пред граѓанската војна, стремежот за мир и етничка стабилност. За време на разговорот не остава впечаток дека е опуштена; огорчена е, уморна и не знае многу добро како треба да му ја раскаже оваа мачна приказна на еден туѓинец. Сфаќам дека распрашувам погрешна личност. Вистинската личност не работи повеќе овде.
„Ние сме против оваа влада.“
„Дали овој премиер е еден вид Тито?“
„Каков Тито. Тој е Хитлер.“ Побарав од неа објаснување. Таа мавта со главата. За вистинско објаснување морам да му се јавам на претседателот. Купувам календар со Тито за 50 центи. Го разгледувам во мојата хотелска соба. Тито со жени. Тито на говорница. Тито во униформа. Тито секој ден од годината.
Довербата во политиката е слаба. Корупцијата е голем проблем. Десет дена како сум овде, никој не може да ми објасни како функционира демократијата тука. Секако дека знаат, но раскажувањето одзема многу енергија; како да треба да раскажуваат за некој член од семејството од кој им се гади. Под политиката има широко распространет систем на корупција, од кој многу Македонци сакаат да бидат дел. Една Македонка ми раскажа дека за време на едно истражување врз илјада студенти било поставено прашањето која е најкорумпираната владина институција. Царината. Кога биле прашани каде би сакале да работат најмногу, одговорот бил: на царина. Ништо не го надминува озлогласениот балкански црн хумор.
Не попусто се гледа со сомнеж на објектите кои се градат на речните брегови. Државни пари се истураат во бетон. Никој не знае од каде доаѓаат, никој не знае каде одат и колку подолго гледаш кон нив, толку помалку разбираш зошто се таму.
8
Потоа, тука е историската личност Александар Велики, првиот космополит што направи лудата идеја за освојување на светот да изгледа нормално. Тој со својот добар грчко-македонски изглед, доколку им веруваме на Оливер Стоун и Колин Фарел, тргнал да им одржи лекција на персиските сатрапи. Првиот светски освојувач, како што слушав во краткиот период кога студирав историја, отишол до Индија, за да се врати со статуа на Буда под рака. За време на мојот престој, залудно се обидувам да стапам во контакт со историчар кој може да ми го објасни Александар Велики. Откако, по многу инсистирања упорно не добивам одговор на молбата, се откажувам. Едно е сигурно: Грција и Македонија се заплеткани во жесток спор околу прашањето на која Македонија ѝ припаѓал овој Голем Човек. Грците не прифаќаат Македонија да го носи името на нивната северна провинција. За жал, Александар Велики не оставил зад себе никакви документи за неговото потекло.
Оваа скиселена националистичка дискусија доведе до економски бојкот на Грците против младата Македонија. Пристапот до Солун, градот - пристаниште, којшто ја одржува Македонија, долго време беше затворен. Маџиров, талентираниот македонски поет, кој патникот го сретнува во отоманскиот дел од градот, сè уште се сеќава добро. „Сите страдавме. Ништо не влегуваше во земјата. Цените растеа.“ Со такви соседи не ви се потребни непријатели. Чувството е сè уште живо. Една млада Македонка, при враќање од Грција, била начекана на граничниот премин од стотина грчки хулигани. Навреди летале кон неа. Не ѝ беше јасно: па нели ја напуштала нивната земја?
Во таа смисла, инаугурацијата на статуата на џиновскиот јавач, која ќе биде откриена на главниот плоштад мора да се види. Глетка што, штом дојдеш на плоштадот, ти го привлекува вниманието. Има уште десет дена до откривањето на воинот на коњ. Водичот раскажува дека статуата е именувана така за да не се побуди грчкиот гнев. Колку и да се вртиш околу статуата, нема да се разубави. Му одговара на името: воин (Александар со меч), на (голем) коњ, чии предни нозе се во воздух, што покажува дека воинот и коњот во интимна хармонија поразиле голем број сироти Персијци.
Под статуата, се отсликани македонските битки од најпрочуените поглавја. Историјата овде не е само политичка изјава, таа е погодна и за стимулирање на туризмот. Десетици семејства и друштва околу статуата сонуваат да се сликаат со јадачот на сатрапи. Зад нас е времето кога за да биде запаметена некоја историска личност морала да погуби со меч сигурно повеќе од 100.000 души - по можност со поинакви боја на кожа и склоности кон храна.
Кога би го прочитал ова во утринскиот весник во мојот прекрасен, нарцистички Амстердам, би го сметал за јужнословенска верзија на Војните на јадицата и бакаларот (1), што тука добиле нешто неподносливо, парадоксално. Преку разговорите со луѓе сум вклучен, сакам да изберам страна и се чувствувам делумно одговорен. Тоа е најдлабоката желба на човекот, да биде одобрен од друг, за да му помогне да го носи неговиот товар. Привилегија на патникот е што секогаш постои момент во кој ќе му биде дозволено да си замине. Тој се развива како набљудувач, но не и во неговата улога на соучесник. Она што останува се врели цитати, кои одекнуваат во делириум.
Сè повеќе и повеќе почнувам да сфаќам зошто луѓето овде гледаат со страв и трепет кон иднината. Креденец кој постојано се полни со стари тела. Необјасниво чувство на носталгија. Горештината овде суши сè, дури и последните остатоци напор за намамување информации од моите гости. Љубопитноста која ме обземаше тука се чинеше како начин да се направат подносливи долгите, жешки денови. Сè додека прашувам и препрашувам, можам да ја држам горештината настрана. Последниот ден едноставно веќе не можам. Го фрлам пешкирот, се навалувам и уживам што сум толку далеку од дома.
(1) Заб. на прев.: Вака се нарекуваат војните кои во периодот од 1350 до 1490 година се воделе на територијата на денешна Холандија, помеѓу буржоазијата и благородништвото.
преведувачи: Sanne van den Heuvel, Olgica Stankovska, Frosina Stojkovska
Аудио записот го читаше Виктор Петров
Statue d’un guerrier en armes à cheval
1
Une visite au mois d’août de la petite ville de Skopje implique la prise en compte d’une chaleur sèche régnant du matin tôt jusque tard le soir et paraissant davantage à sa place dans les vallées autour de Marrakech que dans les collines réputées fraîches du Balkan. Cette température tempère grandement l’état d’esprit des habitants qui gardent cependant un avantage sur le visiteur ingénu dans le sens où ils ont pu s’y préparer. De sorte que, confrontés à la lente progression du foehn, ils sont en mesure de donner l’impression très classe de ne pas en souffrir. Il en va tout autrement pour le voyageur non préparé que la chaleur enveloppe dès son arrivée comme une guirlande dégoulinante de miel. La chaleur sera le personnage principal de ce voyage.
La chaleur procure du charme à la ville. La classe moyenne aisée fuit la ville, ceux qui restent prennent sa place. Changeant de vêtements et de comportement sans devoir abandonner leurs opinions ou leur vision du monde, les gens semblent néanmoins tout différents, comme miraculeusement touchés par un ange du siècle des Lumières. Soudain, il n’est plus question que de minijupes, de lunettes de soleil Ray-Ban ou de milk-shakes. Les fontaines créent une illusion d’abondance aquatique dans un climat archisec, une sorte d’effet spécial rassurant pour les habitants : la fin des temps, ce n’est pas demain la veille. Les passants ont des airs d’invités en route vers un banquet, ce sont des figurants qu’on imagine à l’instant même. Ce qui est à faire est réglé dans la matinée. Le reste de la journée s’ouvre donc au voyageur qui ne se heurtera pas au moindre petit obstacle au cours de ses pérégrinations. La présence agréable de chats filant à gauche et à droite rajoute une couche à l’impression d’abandon qui se dégage de ce décor. Voilà une ville, ainsi que le découvrira le voyageur, où il lui est loisible de s’égarer dans ses propres rêves et chimères.
Là où la ville gèle en hiver, elle se dessèche dans ce climat infernal. Déversant une lumière abondante sur les longues journées vibrantes de chaleur, le soleil donne à la ville l’aspect d’une photographie un tantinet surexposée des années soixante. C’est dans ces circonstances que le voyageur découvrit Skopje.
Bien arriver dans une ville constitue la moitié du travail. Le voyageur en a pris conscience à la suite de multiples expériences. Même avec un décalage horaire sous le crâne, il est important de sortir. Se reposer à l’arrivée constitue une perte de temps par trop précieux. En arrivant, on guette l’aspect extérieur des choses comme à aucun autre instant. Dès la deuxième fois surgit la conscience qu’on regarde à travers les choses, on s’est déjà mis à les contrôler selon le contenu, la valeur, l’origine, l’histoire et les dommages subis. Mais le premier regard est encore vierge de tout jugement et se permet de ne servir à rien.
Le voyageur n’est pas nécessairement quelqu’un qui aime voyager, au contraire, il aurait nettement préféré rester chez lui. Vaincre cette réserve est un combat en soi que le voyageur engage une fois qu’il s’est mis en route. Une fois la porte fermée derrière lui, tout devient obstacle.
La valise se voit happée du tapis roulant, le passeport se fait contrôler sur sa date limite de fraîcheur. Le chauffeur de taxi se précipite pour aider le voyageur à monter dans sa voiture. En entrant dans la ville, on capte une première impression de ce qu’on reverra les jours suivants sous des apparences sans cesse changeantes. Cette première impression sera le cadre à l’intérieur duquel il faudra peindre la toile. Des minarets. Le toit d’un stade de football. Un pont. Du béton. Un alphabet cyrillique. Des sommets de collines verdoyantes. Et une rivière insuffisamment large et profonde pour scinder effectivement la ville, lui procurant ainsi cette agréable schizophrénie que partagent toutes les villes traversées par une rivière. Tout cela dans un bouillon de chaleur.
2
L’hôtel où descend le voyageur est un bordel bourgeois qui doit donner l’impression d’être une auberge de jeunesse. Il y a quelque chose de cocasse à voir installés au bar surtout des couples manifestement en surpoids, accomplissant le papotage de routine avant de disparaître sans bruit vers une des chambres toutes simples où rien n’est de nature à détourner l’attention des obligations sexuelles. Les femmes ont de grosses chevilles, une jupe dépassant tout juste les genoux, et des collants sur le point d’éclater tout comme le fruit qu’on porte avec soi. Les hommes se frottent le nez. Installé devant sa tasse de café, le voyageur se sert de ses yeux comme de périscopes pour contempler le tableau. Les amants comploteurs donnent l’impression de considérer le rendez-vous comme un devoir bureaucratique à effectuer sans trop de chichis, tellement ils ont la mine renfrognée et dépourvue du moindre plaisir de jouer. Tout au long des dix jours de son séjour, il ne verra pas le moindre sourire accompagner les échanges cordiaux entre les gens. Extrêmement rare en cet endroit, le bruit de l’éclat de rire semble bien menacé d’extinction si tel est qu’il ait jamais été signalé par ici.
Un restaurant jouxte l’auberge et serait à même, en cas de besoin, de nourrir la ville entière. Pourtant, il y a fort peu de clients le soir. On y sert une excellente soupe, dégustée en général le matin par un petit attroupement de mâles, ouvriers du bâtiment et tourneurs qui, en lampant leur portion, se donnent une belle excuse pour se mettre à picoler sans remords une fois le ventre rempli. De même qu’ici on ne peut se passer de cigarettes. Selon The Economist, un tiers de la population active macédonienne n’a pas d’emploi fixe. Et fume comme un sapeur. Le voyageur, lui, est un mordu de la vie saine.
3
La dénomination ‘Balkans’ ne s’est répandue qu’au XIXe siècle. C’est ce que le voyageur apprend dans The Balkans de Max Mazower qu’il lit dans sa chambre d’hôtel, couché, les jambes vers le sud et la tête vers le nord. Ça ne change pas grand-chose, la chaleur est partout et la climatisation est d’abord une parodie d’elle-même. Avant, on parlait de « l’Europe turque ». Dans cette région, on gardait le visage tourné vers la puissance ottomane à Istanbul tandis que le corps se cramponnait en rêve à cette autre Europe, la chrétienne. Voilà un héritage qui demeure très discret dans l’Europe chrétienne et humaniste, songe le voyageur. L’idéologie d’une tradition humaniste chrétienne qui rend possible la démocratie parlementaire et le statut de prospérité, s’accommode mal de l’idée qu’une puissance en tous points si différente ait pu exister pendant des siècles sur le même continent. Le voyageur étend ses jambes, mange une prune d’un bleu violet, crache le noyau dur et rugueux. Le noyau reste sur la table de nuit comme le témoin silencieux de ce qui fut mangé et digéré. De ce noyau pourrait pousser un nouveau prunier, ce n’est pas la terre qui manque.
La présence de 500 ans de puissance ottomane a dégénéré en note de bas de page, systématiquement réprimée par les jeunes nations s’adonnant, à partir de leur indépendance chèrement acquise, à une purification historique, surtout depuis que la purification ethnique est devenue inadmissible. Dans sa biographie, le brillant inventeur serbe Tesla proclame son pays défenseur de cette tradition européenne contre les barbares. Si la présence arabe en Sicile et en Andalousie, elle, peut apparaitre dans les guides touristiques, dans l’architecture splendide qui sert d’appât aux touristes ingénus ou encore dans nombre de discours mielleux d’un quelconque politicien éclairé, tout cela a bien davantage des airs d’exclusivité que d’inclusivité. Dans l’histoire culturelle, l’héritage du moyen âge, du gothique et du baroque se voit prolongé sans faille jusqu’à l’architecture d’aujourd’hui. Ce qui a été construit sur le continent par les musulmans peut être soumis à l’admiration, non à l’imitation. La mosquée, les bains et les bazars ajoutent un petit quelque chose à une Europe mystique et exotique où se goûte et se trouve une ambiance qu’on emmène promptement vers les restaurants et les centres commerciaux. On soudoie les quelques historiens et révisionnistes se risquant à pointer cette présence civilisatrice avec une conférence (tout confort) à la périphérie de l’Europe. On n’entendra plus guère parler d’eux. Le voyageur s’endort lorsque résonne le muezzin.
La nuit, dans son petit lit, le voyageur rêve d’un labyrinthe où flotte une odeur de foin séché. Les Balkans, un enchaînement d’hallucinations fiévreuses qui persistent toute la vie. Une chose qui se cherche et n’est jamais trouvée là où elle se trouve. Quelque part très loin errent les derniers bergers européens capables de garder l’ours noir à distance de leurs chèvres, là où la vendetta fait toujours partie des us et coutumes, où les filles se font enlever et où Bobby Farrell du groupe pop Boney M. a épousé une Rom encore mineure. L’endroit où toutes les traces finissent en cul-de-sac pour se réunir à un endroit imaginaire. Le voyageur se réveille dans la même chaleur qu’il avait quittée la veille au soir.
4
La Croatie et la Slovénie ont précédé la Macédoine comme destinations touristiques. Ljubljana et Zagreb sont des villes où l’architecture mastodonte de l’Europe centrale est un bastion de raideur élevé contre le manque de civilisation des Balkans. Le désir de régularité teutonne devait neutraliser la pensée d’une présence barbare, comme en témoigne l’exemple de la ligne côtière accidentée de Croatie si industrieusement aménagée pour le nouvel ordre mondial du tourisme international. Cette confluence surréaliste entre rêve et action recherchée avec application par le voyageur n’a pas été trouvée ici, en partie parce qu’il n’était pas encore le voyageur tel qu’il le serait plus tard : accessible au hasard, intolérant envers la déception. En procédant à la dissection du corps du voyageur pour accéder à ses entrailles, on y trouvera un estomac fortement développé, disposé à digérer pas mal de trucs inouïs. Le foie purifie toutes les déceptions, la rate fournit le supplément sanguin pour résister à l’ennui. Et partout, de petits paquets de graisse pour parer aux chocs auxquels est exposé le corps voyageur. La croupe est large et grasse.
Le voyageur quitte sa maison et son foyer parce qu’il cherche à échanger son ordre contre un contrordre, un lieu dont il ne veut rien ramener à la maison parce que c’est impossible, parce qu’il mourrait. Cette pensée sert de consolation au voyageur au moment de l’adieu ; un adieu qui survient bien trop vite, abrupt comme la tombée de la nuit autour de l’équateur.
5
Le voyageur quitte l’hôtel pour s’enfoncer dans la ville et est frappé en traversant une galerie marchande. La modernisation architectonique, euphémisme de fraude immobilière, est un phénomène récent à Skopje, de sorte que les édifices programmatiques marqués du sceau ancien de la guerre froide dominent encore agréablement. Ils rappellent l’époque où les femmes portaient encore des sacs de cuir brun et des jupes à ras du genou, où les Zavas, voitures de fabrication yougoslave, débouchaient capricieusement des rues en crachotant comme des ouvriers du bâtiment atteints de coqueluche. De même peut-on se réjouir de voir surgir assez fréquemment des lunettes de lecture à forte monture noire entourant des verres épais. Artefacts bureaucratiques en guise d’interventions conceptuelles. Un amalgame de béton dégueulasse, d’architecture populaire socialiste et de petites maisons de campagne, voilà tout Skopje. Une habitante d’une de ces maisons de conte de fée coincée entre des colosses de béton salue chaleureusement le visiteur. Qu’est-ce qui l’amène donc en ces contrées ? Un sourire.
Les immeubles d’habitation se dressent par blocs de quatre, comme les tours d’un échiquier s’étant réunies pour un dernier jeu suicidaire, séparés par un espace intérieur que le promeneur égaré peut traverser pour déboucher sur les grandes voies de circulation. Il n’existe pas une ville au monde où tant de statues viennent défigurer les rues comme à Skopje : pas une platebande, pas une avenue, pas un boulevard, pas un renfoncement sans une quelconque monstruosité de bronze bayant aux corneilles. Il doit exister des endroits sur terre pour satisfaire le goût moyen de l’homme moyen. La ville se laisse conquérir par le voyageur dans les quelques premières heures. Les premières impressions constituent le squelette qui prendra corps grâce aux sensations ultérieures. La rivière Vardar est un cours d’eau qui répand la tristesse ; des hommes d’âge moyen se tiennent en équilibre dans l’eau tourbillonnante pour leur partie de pêche tandis qu’à un jet de pierre à peine, un égout gigantesque évacue tout ce que la ville vomit. Sur les rives habitent des familles de Roms, leurs enfants traînent tout nus sur la piste cyclable. Des membres de la famille trient les bouteilles en plastique qu’ils sont allés récolter dans les poubelles du centre-ville. Une femme porte à ses lèvres une bouteille de coca dans laquelle il restait une goutte de liquide. L’air aigre de la rivière se glisse comme la trace baveuse d’un escargot dans le lobe du cerveau. La désolation en guise de routine.
6
Le voyageur se met en route avec le seul désir de voir ses attentes comblées. Son moi est subordonné à la somme d’impressions ressenties. L’échec de ce projet écrira l’histoire. Tard le soir, le voyageur écrit ses premières phrases à la première personne du singulier.
Au bord de la rivière poussent des mauvaises herbes et beaucoup de maisons qu’on situerait plus volontiers dans un village que dans la ville ; elles donnent à celle-ci un petit côté agréablement provincial. Après la Seconde Guerre mondiale, les gens de la campagne émigrèrent vers la ville pour fournir l’industrie en main d’œuvre et les bergers emmenèrent leurs chèvres, compagnes inséparables depuis des millénaires. Des milliers de chèvres fourragèrent alors en quête de verdure jusqu’à ce qu’une loi mît fin à ce désordre. Dès lors, il fut interdit de garder des chèvres en ville. Le chevrier perdit ses bêtes et le pays entra dans une nouvelle phase dans laquelle il se trouve d’ailleurs encore : l’époque post-caprine.
Je rends visite à l’écrivain Milosz dans son bureau à l’Académie des Lettres et des Sciences. Un espace marron où le soleil parvient aussi à se frayer un chemin. Il me montre tous ses romans traduits. Ils sont nombreux, mais aucun en néerlandais. C’est lui qui me raconte l’histoire des bergers qui vinrent en ville avec leurs chèvres. Nous nous entretenons en français, la langue des salons. - Des milliers de chèvres dans la ville. Les pouvoirs publics décidèrent d’y mettre le holà dans les années cinquante. Il fut alors interdit à tout citoyen de détruire la verdure. C’était le moyen qu’ils avaient trouvé pour faire reculer le nombre de chèvres.
Selon Milosz, les Balkans se trouvent toujours dans une phase de transition entre la société rurale traditionnelle et les lois et les diktats de la cité moderne. C’est inévitablement la raison pour laquelle les Macédoniens, contrairement à leurs voisins bulgares, considèrent la présence des Roms sédentaires avec une certaine légèreté de cœur. Ils font partie du paysage, comme les chèvres en faisaient partie. Il ne répond à aucune question que je lui pose. Un apparatchik littéraire prisonnier de ses traductions.
En 1963, un tremblement de terre a réduit en ruines une partie du centre historique de Skopje. Elle fut remplacée par diverses contributions de grands architectes internationaux invités par Tito pour reconstruire la ville. Skopje devint la ville de la solidarité. Un coup de com extraordinaire qui fit la preuve que même les anciens sabreurs étaient capables d’une certaine flexibilité d’esprit quand il s’agissait de berner l’opinion internationale. Architecture de jadis : une bonne dose de Corbusier où je crois encore percevoir à travers la corrosion du béton beaucoup de beauté révolutionnaire. Plus tard, on me montrerait les photos de jeunes architectes venus à Skopje pour y réaliser leurs rêves de béton : ils n’avaient pas l’air du tout desséché ni solide, mais plutôt frais et fruité. Comme souvent, la richesse en idées des hommes se déguise en feu. Il n’est pas facile pour un promeneur ingénu de s’approcher des bâtiments. Et même à l’intérieur des bâtiments, la corrosion du béton a fait son apparition. Autour de nombre de bâtiments authentiques ont été construits de déroutants agglomérats d’immeubles de bureaux ratés. Aucun n’est sans défaut : trop de verre, pas assez de verre, du verre trop épais. Ou pas de verre du tout. Apparemment, il faut encore s’accommoder à l’idée de transparence – je me contente de cette supputation. Les proportions incongrues choisies pour l’implantation de ces édifices de verre trahissent la confusion qui règne à propos de notions telles que démocratie, responsabilisation et participation. Le « modernisme pratique » – autre terme pour blanchiment d’argent – bouche la vue sur ce qui vaut la peine, il aveugle l’homme qui se met alors à souhaiter une destruction totale.
7
Une balade s’impose. Près de la gare de Skopje se trouve un petit bureau du Mouvement politique. Une femme à lunettes y est assise – type préposée d’un établissement de bains hongrois – en train de classer des formulaires. La visite d’un étranger ne peut tomber plus mal. Mais je tiens à l’importuner de mes questions impromptues sur le général Tito. Il est de loin plus intéressant d’amener à parler des gens qui ne le souhaitent pas que des pipelettes. Aux murs sont accrochées des photos de Tito et dehors flotte l’ancien drapeau yougoslave. À Rotterdam, il y avait un café yougoslave à côté de la boucherie de mon père. Ils étaient nombreux à s’y retrouver pour regarder les matches de l’Étoile rouge de Belgrade.
Je ne comprends pas comment elle tient le coup là-dedans sans clim. Un grand portrait de Tito dérobe au regard les dossiers bureaucratiques. Le mouvement compte plus de 3000 membres payants. L’objectif est de conserver le patrimoine de Tito. Je veux lui parler de l’époque avant la guerre civile, du désir de calme et de stabilité ethnique. Elle ne paraît pas vraiment détendue pendant notre entretien ; je la sens aigrie, lasse et ne sachant pas très bien comment raconter cette histoire éculée à un étranger. Je comprends que j’interroge en fait la mauvaise personne. Celle-là ne travaille plus ici.
- Nous sommes contre ce gouvernement.
- Est-ce que ce ministre-président est une sorte de Tito ?
- Pas Tito. Hitler.
Je lui demande de s’expliquer. Elle secoue la tête. Pour de vraies explications, il faudrait que je téléphone au président. Je lui achète pour 50 centimes d’euro un calendrier à l’effigie de Tito. De retour dans ma chambre d’hôtel, je le feuillette. Tito et son épouse. Tito sur le parvis. Tito en uniforme. Tito à chaque jour de l’année.
Le niveau de confiance en la politique est au plus bas. Le problème majeur, c’est la corruption. Pendant les dix jours que je passe ici, personne n’est en mesure de m’expliquer comment fonctionne la démocratie locale. Non qu’on l’ignore, mais c’est par trop épuisant de raconter, comme si on était obligé de parler de la brebis galeuse que de la famille. Sous la politique s’étend le réseau tentaculaire de la corruption que plus d’un Macédonien rejoindrait volontiers. Un Macédonien me raconte que lors d’une enquête sur la corruption, on a demandé à mille étudiants lequel des services publics était le plus corrompu. La douane. Et à la question « où vous verriez-vous bien trouver un emploi après votre formation ? » : la douane. Rien ne surpasse le trop célèbre humour noir des Balkans.
Ce n’est pas pour rien que les édifices qui poussent près des lits de rivière inspirent la méfiance. De l’argent public coulé dans du béton. Personne ne sait d’où il vient, personne ne sait où il va et plus on les regarde, moins on comprend pourquoi ils se trouvent là.
8
Et puis, il y a encore le personnage historique d’Alexandre le Grand, le premier cosmopolite qui parvint à imposer le projet dément de conquérir le monde comme une idée normale. Si l’on en croit Oliver Stone et Brad Pitt, il s’en alla avec son air de jeune premier gréco-macédonien donner une leçon aux satrapes perses. Le premier conquérant universel qui, comme je l’appris lors de mes présences intermittentes aux cours d’histoire, poussa jusqu’en Inde pour en revenir avec la statue de Bouddha sous le bras. Tout au long de mon séjour, je tente en vain d’entrer en contact avec un historien capable de m’expliquer le phénomène Alexandre le Grand. Quand je constate que mon insistance ne mène à rien, je décide d’abandonner la partie. Mais ce qui est sûr et certain, c’est que la Grèce et la Macédoine sont empêtrées dans une violente dispute pour savoir à quelle Macédoine ce Grand Homme a appartenu. Les Grecs ne digèrent pas que la Macédoine ait piqué le nom de leur province septentrionale. Hélas, Alexandre le Grand lui-même n’a pas songé à laisser une quelconque missive concernant ses origines à la postérité.
Ce différend de nationalismes aigris a même conduit à un boycott économique de la part des Grecs envers la toute jeune Macédoine. Ainsi, l’accès au port de Thessalonique, la ville portuaire approvisionnant la Macédoine, est-il resté longtemps fermé. Mazarov, le poète macédonien de grand talent que le voyageur rencontre dans le district ottoman, s’en souvient bien.
- On en souffrait tous. Plus rien n’arrivait, les prix montaient en flèche.
Pas besoin d’ennemis avec des voisins pareils. Et les ressentiments perdurent. À son retour de Grèce, une jeune Macédonienne fut attendue à la frontière par une centaine de hooligans grecs qui l’arrosèrent copieusement d’injures en tous genres. Elle n’y comprenait rien : ne venait-elle pas de quitter leur pays ?
C’est dans ce contexte qu’il faut situer l’inauguration de la gigantesque statue équestre qui sera dévoilée sur la place principale. Impossible de ne pas remarquer ce monument quand on débouche sur la place. Il reste dix jours avant l’inauguration du guerrier en armes à cheval. Le guide raconte que telle est la dénomination officielle de l’œuvre d’art afin de ne pas susciter la colère grecque. Même en faisant plusieurs fois le tour du monument, il n’en devient pas plus beau. Il correspond tout simplement à sa dénomination : un guerrier (Alexandre) en armes (portant épée) sur un (grand) cheval cabré, soulignant le degré d’harmonie intime entre le guerrier et son cheval au moment d’aller massacrer une quantité respectable de pauvres Perses.
Sous la statue, des tableaux guerriers macédoniens évoquent des épisodes glorieux. Ici, l’histoire ne joue pas seulement le rôle de manifeste politique, elle sert aussi à activer le tourisme. Des dizaines de familles ou de bandes de copains se bousculent autour de la statue pour se faire photographier en compagnie du bouffeur de satrapes. L’époque où une figure tant soit peu historique digne de s’en souvenir doit avoir pourfendu au moins cent mille pauvres humains – ayant de préférence une autre couleur de peau ou d’autres habitudes alimentaires – est bel et bien révolue.
Ce dont je me serais débarrassé avec un sourire en lisant le journal du matin dans mon Amsterdam douillet et narcissique en le qualifiant de variante slave méridionale de guerres intestines médiévales, prenait ici des allures oppressantes, paradoxales. En conversant avec les gens - je me sens concerné - je veux prendre parti et assumer ma part de responsabilité. Il appartient aux désirs les plus enracinés de l’être humain de se sentir approuvé par l’autre s’il veut pouvoir porter une part de son fardeau. Le privilège du voyageur est qu’il vient toujours un instant où il pourra s’en évader. Il est spectateur mais ne grandit pas dans son rôle de complice. Ce qui reste sont des citations brûlantes dont la fièvre et les échos résonnent encore un temps.
Je comprends toujours mieux pourquoi les gens d’ici envisagent leur avenir avec une angoisse profondément ancrée. Un placard dont la porte ne se referme plus qu’à grand-peine sur le nombre croissant de cadavres moisis. Un sentiment de nostalgie inexplicable. La chaleur dessèche tout ici, même les derniers restes d’efforts pour recueillir des informations auprès de mes hôtes. La curiosité que j’ai manifestée semblait finalement une manière de rendre supportables les longues journées écrasées de chaleur. Aussi longtemps que je questionne et questionne encore, j’arrive à tenir la chaleur à distance. Le dernier jour, je n’y parviens plus. J’abandonne la partie, je croise les mains derrière la nuque, me laissant envahir par le plaisir de me trouver loin de chez moi.
Traduit du néerlandais par Michel Perquy
Podcast lu à haute voix par David Strosberg
Michel Perquy traduit du et vers le français. Il est né à Bruges (1943) et a étudié les langues romanes à la KULeuven, après ses humanités gréco-latines. En tant que professeur de français, il était très actif dans le théâtre de son école et, dans cette optique, il a commencé à traduire (Boris Vian, Molière, Giraudoux, René Girard). Ensuite, il a été nommé directeur adjoint de la Maison des Etudiants belges à Paris et il a continué à développer ses activités de traduction (www.perquy.net). Actuellement, il habite à Bruxelles. Traduire et peindre (www.oparijs.eu) sont ses activités principales.
Warrior on a Horse
1
Whoever visits Skopje in August has to take into account a dry heat that persists from early morning to late evening and seems to belong to the river valleys around Marrakesh rather than in the supposedly cool hills of the Balkans. This heat tempers the mood of the inhabitants but they hold an advantage over the unsuspecting visitors when confronted with the slowly rising foehn. They’ve been able to prepare since spring and give the blasé impression that it doesn’t bother them. This is very different for the unprepared traveller; on arrival the heat hangs round him like a garland drenched in honey. The heat is the protagonist of this journey.
The heat lends charm to the city. The better-off middle-class flee, whilst those who stay behind fill their space. People change their clothes and behaviour without having to abandon their outlook on life and yet they seem to have become very different people, touched by a wondrous enlightenment. Suddenly, it’s all miniskirts, Ray Bans and milkshakes. The fountains conjure up an illusion of watery abundance in a bone-dry climate, exerting a soothing effect on the inhabitants; the end of time is still a million miles away. Passers-by seem to be on their way to a banquet, like figures in a dream materialising on the spot. Always put off until tomorrow what needs to be done today. The rest of the day is free for the traveller to roam uninterrupted. The pleasant presence of cats darting left, right and centre underlines the desolation of it all. This is a city, as the traveller will discover, where he can become lost in his own dreams and fantasies.
While the city freezes in winter, it bakes in this hellish climate. The sun's rays beat down during the long hot days, capturing the city as an ever so slightly overexposed sixties snapshot. It was these conditions that struck the traveller upon his arrival in Skopje.
Starting off well in a city is half the battle, as the traveller soon realises through trial and error. Even when hazy with jetlag, he must snap out of it. Resting upon arrival is a waste of valuable time. There is no chance to view the city like there is as soon as you arrive. You only scratch the surface. At second glance, you begin to peel back the layers and start to examine their content, value, origin, history and damage. The first look however remains entirely free of judgment and of no help whatsoever.
The traveller isn’t necessarily someone who likes travelling; on the contrary, he’d much rather have stayed at home. Overcoming his reservations is a continuous battle, which he fights along the way. Beyond the front door it’s just one hurdle after another.
He collects his suitcase from the luggage belt and the date of expiry on his passport is scrutinised. The taxi driver hurries forward to help the traveller into his car. During the ride into town, he catches a glimpse of what he will repeatedly see over the next few days in ever-changing guises. Those first impressions build the frame within which the picture of Skopje will be painted. Minarets. The roof of a football stadium. A bridge. Concrete. The Cyrillic alphabet. Green hilltops. And then there is the river that is neither wide nor deep enough to divide the city entirely, giving it that pleasant schizophrenia characteristic of all cities intersected by a river. All thrown together in a melting pot of heat.
2
The hotel the traveller stays in is a middle-class brothel masquerading as a youth hostel. There is something comical about seeing overweight couples sitting at the bar who, when the routine small talk is concluded, silently disappear to one of the simple rooms where nothing can distract them from their sexual duty. The women have chubby ankles; their skirts come to just above their knees, tights bursting at the seams, like the fruit they are carrying. The men rub their noses. The traveller watches from behind his cup of coffee, his eyes like antennae. The conspiring lovers give the impression of being together, as if a bureaucratic obligation must be fulfilled without any additional fuss; so without the thrill of the chase, they sit glumly opposite each other. Throughout the ten days of his stay, he will not see one genuine smile exchanged. A sudden outburst of laughter is a scarce sound around here, perhaps threatened with extinction, or just never noticed.
In the youth hostel there’s a restaurant that, in case of emergency, could easily feed the entire city. Yet in the evening just a few people sit there. They serve an excellent soup, eaten mostly in the morning by a small group of men who went to school together; builders and machine operators who, slurping, use the excuse of their stuffed stomachs to hit the bottle. And they can’t keep their hands off cigarettes. According to The Economist, one third of the Macedonian working population don’t have permanent employment. That’s enough to make you want to light up. But the traveller is a health freak.
3
The traveller reads in Max Mazower’s The Balkans that the name ‘Balkans’ only originated in the nineteenth century. He reads in his hotel room, on his bed, with his legs pointing towards the south, his head to the north. It doesn't really make a difference, it's hot everywhere and the air conditioning is a farce. In the past the Balkans was referred to as ‘Turkish Europe’. In these parts, faces were focused on the Ottoman authority in Istanbul, while the body yearned desperately for that other, Christian Europe. The traveller muses that this is a legacy for which there is little space in Christian-humanist Europe. The ideology of a Christian-humanist tradition, which enables parliamentary democracy and prosperity, doesn't sit comfortably with the idea that a power had existed on the same continent for centuries, yet differed from it in every possible way. The traveller stretches his legs, eats a purple plum and spits out the hard, ribbed stone. The stone lies on the bedside table, a quiet reminder of what has been eaten and digested. A new plum tree could grow from this stone, there's plenty of soil.
Five hundred years of Ottoman power has been reduced to a mere footnote, systematically repressed by the nascent states which, with their hard-earned independence, have turned to historical cleansing – especially since ethnic cleansing is a no-go. In his biography, the brilliant Serbian inventor Tesla declares his country the defender of the European tradition against the Barbarians. The Arabian presence in Sicily and Andalucía is allowed a place in the tourist guides, in the beautiful architecture that entices the unsuspecting tourist and in the holier-than-thou speech of an enlightened politician – but this all feels more like a strategy of exclusion than inclusion. In terms of cultural history the heritage of the Middle Ages, Gothic and Baroque, effortlessly permeates contemporary architecture. What the Mussulmen built on the continent is intended to be admired, not emulated. The mosque, the bathhouses, the bazaars: they all add to the impression of a mystical, exotic Europe whose atmosphere can be sampled and easily transferred to restaurants and shopping malls. The few historians and revisionists who raise the banner for the existence of this civilisation are fobbed off with a conference on the European periphery. Little more is heard from them. The traveller drifts to sleep to the sound of the muezzin.
Tucked up in bed at night the traveller dreams of a labyrinth with a scent of dried hay. The Balkans, a succession of vacuous hallucinations that last a lifetime. Something that is forever sought, but never found. Somewhere far away, the last European shepherds still wander, keeping the black bear at bay from their goats, where blood vengeance is the norm, girls are abducted and Bobby Farrell from Boney M married an underage Roma girl. The spot where all trails reach a dead end only to then come together again in an imaginary place. The traveller awakes in the same heat he left the night before.
4
Croatia and Slovenia preceded Macedonia as travel destinations. Ljubljana and Zagreb are cities in which the mastodonic Central European architecture is a stronghold against the Balkans’ lack of culture. The desire for Teutonic order meant neutralising the notion of a barbarian presence, a good example being Croatia’s jagged coastline that was diligently restored for the new world order of international tourism. The surreal combination of dream and endeavour, so passionately sought after by the traveller, would not be found here because he was not yet the traveller that he would become: open to fate, intolerant of disappointment. Cutting open the traveller’s body to examine his guts, we find a strong, developed stomach, prepared to digest all things exotic. The liver cleanses all deception and the spleen supplies extra blood to help withstand boredom. And there are little pockets of fat throughout, to absorb the jolts that the travelling body is exposed to. The backside is wide and fat.
The traveller leaves hearth and home, hoping to exchange the humdrum for the hectic. He’s searching for a place from which it would be impossible to bring anything back: it would simply die. The traveller comforts himself with this thought as he says goodbye; a goodbye that has come far too soon, as abrupt as nightfall on the equator.
5
The traveller leaves the hotel to immerse himself in the city and is struck as he cuts through a covered shopping arcade. Architectural renovation – a euphemism for real estate fraud – is a recent phenomenon in Skopje, where the formulaic buildings bearing the hallmark of the Cold War still dominate comfortably. They hark back to a time when women still carried brown leather handbags and wore skirts to just above the knees and the Zavas-Yugoslavian-made cars – chugged crankily down the streets, like builders with whooping cough. Black-rimmed reading glasses with milk-bottle lenses pop up every now and then. Bureaucratic artefacts as conceptual interventions. A combination of rough concrete, socialist state architecture and rural homesteads –that is Skopje. A resident of one of the fairytale houses, which stands between these concrete giants, waves warmly at her visitor. What brings him here? A smile.
Apartment blocks stand in groups of four, like rooks on a chess board that have come together for a suicidal end game, separated from each other by a courtyard, leading the lost wanderer to the motorway. In no other city does the sheer number of statues deface the streets as in Skopje. There isn’t a flowerbed, avenue, boulevard, nook or cranny without a bronze monster gawping back at you. There must be other places on earth that satisfy the average taste of the average person. The foreigner conquers the city in a mere few hours. His first impressions build the skeleton upon which later experiences will form the flesh. In the dreary River Vardar middle-aged men stand fishing in the swirling water, while just a stone’s throw away a gigantic sewer spews out the city’s waste. On the riverbanks reside the Roma families, their children careering back and forth up and down the cycle path. Family members sort through plastic bottles fished from the city’s rubbish bins. One woman puts a coke bottle to her mouth in which one last drop still remains. The bitter air rises from the river crawling snail-like through the brain. Routine despair.
6
The traveller sets forth with no other desire than to see his expectations fulfilled. Yet his ego is inferior to the flood of impressions he receives. The failure of this project will become the story. Late that night he pens his first sentences with ‘I’.
Weeds grow along the river, as do many small houses, which would look more at home in a village than a city; they give the city a pleasantly provincial quality. After the Second World War, rural countrymen upped sticks and moved into the city, supplying industry with workers and shepherds brought their goats with them, their companions of thousands of years. Thousands of goats roamed the city in search of green leaves until a new law put a stop to it. It was thereafter forbidden to keep goats in the city. The goat farmers gave up their animals and a new phase dawned – the post-goat stage.
I visit the writer Milosz in his office at the Academy of Arts and Sciences. A dark brown room where sunlight settles in all corners. He allows me to peruse all his translated novels – and there are more than a few. What does not feature is Dutch. He tells me the tale of the shepherds who came to the city with their goats. We speak in French, the language of the salon. ‘Goats in their thousands. In the fifties, the government decided to draw the line and forbid every citizen from damaging the greenery. The number of goats dwindled.’ According to Milosz, the Balkans is still in the transition stage between the traditional, rural way of life and the laws and customs of a modern city. And this is surely the reason why the Macedonians, unlike their Bulgarian neighbours, regard the presence of the sedentary Roma with a certain lightheartedness. Just like the goats they are all part of the picture. He ignores every single question I put forward. A literary apparatchik trapped in his translations.
In 1963, an earthquake left part of Skopje’s historical centre in ruins. In its place came a number of contributions from international architects who, at the invitation of General Tito, set out to rebuild the city. Skopje became the city of solidarity. One hell of a PR stunt that promptly demonstrated that even the communist warhorses were able to show a certain suppleness of mind when it came to fooling the international community. The architecture of the time has a generous helping of Corbusier in which I discover real revolutionary beauty when I look beyond the concrete decay. Later, I would see pictures of young architects who came to Skopje to make their concrete dreams come true; they did not appear in the least bit stout or withered, but rather fresh and fruity. Inspiration is all too often shrouded in enthusiasm. For the unsuspecting traveller, it is not easy to stumble across these buildings. And inside the buildings decay has taken hold. The various original buildings are surrounded by confused clusters of failed office blocks. There is always something wrong with them; too much glass, too little glass, glass too thick. Or no glass at all. The people of Skopje still need to get used to the idea of transparency – at least that’s what I think. The awkward proportions of the glass buildings reflect the prevailing confusion surrounding issues such as democracy, accountability and public involvement. The New Objectivity – a euphemism for money laundering – obscures anything of importance, leaving the individual disillusioned and longing for mass destruction.
7
Time for a stroll. Next to Skopje's train station stands a small office belonging to the Political Movement. Sat inside is a bespectacled woman – the sort of lady you’d expect to find in a Hungarian bathhouse – organising files. A visit from a stranger could not be more of an inconvenience. Still, I want to bother her with impromptu questions about General Tito. People who are reluctant to make conversation are always a little more interesting to charm than chatterboxes. Pictures of Tito hang on the walls while the old Yugoslavian flag waves outside. Next to my father’s butcher shop in Rotterdam was a Yugoslavian café where a lively group of supporters came together to watch Red Star Belgrade.
I don’t understand how she can survive in here without air conditioning. A large photo of Tito hides the bureaucratic folders from view. The movement has more than three thousand paying members. Their aim is to safeguard Tito's legacy. I want to talk to her about the times before the civil war, about the longing for peace and ethnic stability. She doesn’t seem that relaxed during our conversation; she is bitter, weary and doesn’t quite know how she should tell this tired old tale to a stranger. I realise I’m asking the wrong person. The right person doesn’t work here anymore.
‘We oppose this government.’
‘Is this Prime Minister a kind of Tito?’
‘Not Tito. Hitler.’ I ask her to explain. She shakes her head. For a proper explanation I would have to call the chairman. I buy a Tito calendar for fifty eurocents. I flick through it in my hotel room. Tito with a woman. Tito on a balcony. Tito in uniform. Tito, every day of the year.
Confidence in politics is low. The main problem is corruption. In the ten days I have been here not a single person has been able to explain to me how the democracy works. They do know but explaining it takes too much effort, like having to talk about a family member who makes your skin crawl. Beneath the politics lies a widespread system of corruption that many Macedonians would gladly be a part of. One Macedonian tells me that during a study into corruption, a thousand students were asked which government institution was the most corrupt. Customs. When they were asked where they would most like to work the answer was: customs. Nothing beats the infamous black humour of the Balkans.
It is not without reason that the buildings appearing out of nowhere on the riverbanks are met with suspicion. Public money being cast into concrete. Nobody knows where it comes from, nobody knows where it goes and the longer you look at it, the less you understand why it is there.
8
Then there is the historical figure of Alexander the Great, the first cosmopolite to make the crazy idea of world domination seem normal. He set out with his Greek-Macedonian good looks, if we are to believe Oliver Stone and Colin Farrell, to teach the Persian satraps a lesson. The first universal conqueror who, as I learnt during my short stint of studying history, went as far as India and returned with a statue of Buddha under his arm. During my stay I attempt in vain to get in touch with a historian who can explain Alexander the Great to me. After repeatedly coming up empty-handed I give up. One thing is for sure –Greece and Macedonia are entangled in a bitter dispute over the question of to which Macedonia this Great Man belonged. The Greeks cannot accept that Macedonia bears the name of its northern province. Unfortunately, Alexander the Great himself left no clue as to his origins.
This sour nationalistic discussion led to an economic boycott by the Greeks against the newly founded Macedonia. Access to Thessaloniki, the port town that sustains Macedonia, was cut off for a prolonged period of time. Mazarov, the talented Macedonian poet who the writer meets in the Ottoman district, remembers it well. ‘We all suffered. Nothing came in anymore. Prices soared.’ With neighbours like these, who needs enemies? Old grudges here die hard. A young Macedonian woman was returning from Greece when she was met at the border by a large gang of Greek thugs. Insults were thrown at her. She didn’t understand – wasn’t she about to leave their country?
It is with this in mind that you should not miss the unveiling of the giant equestrian statue, soon to be revealed in the main square. A statue that catches your eye as soon as you get there. There are still ten days left until the unveiling of the Warrior on a Horse. The guide explains that it is named this way in order to avoid stepping on any Greek toes. No matter how many times you walk around the statue, it doesn’t get any prettier. It lives up to its name – a sword-wielding warrior (Alexander) on a horse (as great as himself) with front hooves raised indicating how, in perfect union, the warrior and his horse have trampled on quite a few of those poor Persians.
At the base of the statue, famous battle scenes depict their most illustrious victories. History isn’t just a political statement here, it also conveniently encourages tourism. Dozens of friends and families crowd around the statue to have their photo taken with the satrap crusher. Long gone are the days when even an insignificant historical figure had to slay well over one hundred thousand lives (preferably those with a different skin colour and dubious table manners) for us to remember them.
If I had read about this in the morning paper in my own comfortable, narcissistic Amsterdam, I would have just considered this to be a South Slavic version of the War of the Roses. But here it becomes somewhat oppressive, paradoxical. The conversations I have with these people make me feel involved; I want to choose sides and share the responsibility. It is, after all, man's deepest desire to seek another’s approval in order to help bear their burden. However, the privilege of the traveller is that there will always come a time when he can just choose to walk away. As a spectator, his role never fully amounts to that of an accomplice. What’s left instead are delirious, echoing quotes that scorch the mind.
I am beginning to understand why people here look towards the future with fear and trepidation. Like a closet steadily filling up with dusty skeletons. An inexplicable feeling of nostalgia resonates. The heat here dries everything out, even the last traces of effort to coax information from my guests. The inquisitiveness I have shown here has turned out to be a way to make these long, hot days bearable. As long as I keep on asking questions, I can hold the heat at bay. But it’s the last day and I can’t take it any longer. I throw in the towel, sit back and enjoy being so far away from home.
Podcast read by Jeremy Killick
Translated from Dutch by students of the Universities of Sheffield, Cambridge, Nottingham and University College London. With support and guidance of Abdelkader Benali and the literary translator Jonathan Reeder and the financial support of the Dutch Foundation for Literature. The project was part of Virtual Dutch, a collaborative initiative of Dutch Studies Departments in the UK.
Advice and Support: Abdelkader Benali and Jonathan Reeder
Coordination and Supervision: Henriette Louwerse (Sheffield), Gerdi Quist (UCL), Eddy Verbaan (Nottingham)
Editorial Team: Francesca van Oss, David Rutter, Anuschka Natley, Claire Garner
Translators: Claire Garner (UCL), John Sant (UCL), Cindy Versluis (Sheffield), Lars Zankl (Nottingham), Christina Barningham (Sheffield), Katherine Cliffe (Sheffield), Ine Kim (UCL), Richard Wilkinson (Nottingham), Iris van Duren (Sheffield), James Fennell (Sheffield), James Johnson (Cambridge), Faris Deshuk (UCL), Lyndsay Hall (Sheffield), Helen Shepheard-Walwyn (Nottingham), Emily McGinn-Summers (UCL), Anna Hartley (Sheffield), Anuschka Natley (Sheffield), David Rutter (Nottingham), Lily Trafford (UCL), Laura Wallace (UCL), Anna Rahikainen (Sheffield), Alexander McBride Wilson (Nottingham), Nike van den Buys (UCL), Louise Snape (Sheffield), Cydney Sturgess (Sheffield), Lucas Tomlinson (Sheffield), Hayley Anne Hodge (Nottingham), Sophie Ansell (UCL), Gemma Tunmore (Sheffield), Paulina Najdzik (UCL), Ka Hei Chiu (Nottingham), Francesca van Oss (UCL)